Ege Üniversitesi İktisat Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Aykut Lenger, “Artan işsizlikle birlikte yoksulluğun fazlaca daha fazla artacağını vurgulayarak “Yazık ki vatandaşı epeyce sıkıntı günler bekliyor. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki periyotta büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması fazlaca zor” dedi.
Faizin idari kararla değil, lakin sermaye birikimini güçlendirerek düşürülebileceğine dikkat çeken Lenger, Merkez Bankası net rezervlerinin negatif seviyelere düşmesiyle, Türkiye iktisadına itimadın azaldığını ve kırılganlığın arttığını vurguladı. Prof. Dr. Aykut Lenger ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi konuştuk.
– Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Bu noktaya gelişimizi, global salgının yanı sıra sistemik, yapısal ve idare pratiğine ilişkin sıkıntılarla açıklayabiliriz. Son kırk yıldır hükümran olan globalleşmenin felsefi art planında, kutsanmış bir “piyasa her türlü ekonomik sorunu çözer” anlayışı besbelliydi. Piyasa, ekonomik sıkıntıları çözer lakin kuvvetliyü daha da güçlendirerek, zayıf olanı daha da zayıflatarak, gerektiğinde yok ederek çözer. bu biçimde bir yapıda, üstünlükleri ve zayıflıkları farklı olan iktisatların de birbiriyle münasebetleri kuvvetlinün daha kuvvetli, zayıfın daha zayıf hale gelmesine niye olur.
Türkiye, bakılırsali ucuz ve niteliksiz işgücü, teknoloji ve sermaye açığı, düşük teknoloji mamüllerinin üretiminde uzmanlaşmayla global nizamda yer alan bir oyuncudur. Bu nitelikleriyle daima açık veren bir ülkedir ve dış kaynağa bağımlıdır. Açığı bulunan ülkelere akan kısa vadeli spekülatif sermaye, döviz kuru üzerinde baskı yaratarak yerli paranın kıymetlenmesine niye olur. Döviz kuru ülkelerin satın alma güçlerinin bir yansımasıdır.
Düşük döviz, üretimde kullanılan girdilerin ucuza ithal edilerek bağımlı üretimin önünü açar. İthalat ucuzlayınca, sırf üretim girdileri değil, son derece değerli olan tüketim malları da ucuzlamıştır ve çokça ithal edilir. İhracatınız artar ancak ithalatınız daha fazla artar. Üretiminiz artar lakin tüketiminiz daha fazla artar. Ortadaki makas açıldıkça sistem sürdürülemez hale gelir, sermaye kaçışları niçiniyle döviz kurunun pahası süratle yükselir, üretim daralır, dış ticaret istikrarı azalır. Aslında kurun ani yükselmesi başlı başına bir krizin varlığını gösterir.
– Son devirlerde kur da faiz de fazlaca yükseldi, bu krizin de göstergesi yani?
Yüksek kur, süregiden yapısal meselelerle birlikte üretim üzerinde olumsuz tesirler doğurmaktadır. Dövizin yükselmesi ithal girdi maliyetini artırdığından bu bağımlı ekonomik yapıda büyümeyi hudutlar. Teknoloji, niteliksiz işgücü talebini düşürürken nitelikli işgücü talebini artırır. Nüfusa kâfi seviyede marifet ve nitelik kazandıramadığımız için işsizliğin bir kısmını buna bağlayabiliriz. Global salgının da üretim ve işsizlik üzerinde hayli olumsuz tesirleri var. Bu kaygan tabanda, salgının getirdiği ekonomik problemlerle başa çıkabilmek için iktisat idaresinin epeyce üstün bir performans göstermesi gerekir. halbuki Türkiye, daha iktisat kurumlarının idaresindeki istikrar meselesiyle başa çıkamamaktadır.
EN DEĞERLİSİ EĞİTİM ISLAHATI
– Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı meseleleri nelerdir?
İşsizlik, gelir dağılımındaki bozukluk ve yoksulluk birinci sıralarda gelir. Güzel makus bir gelire sahip olan insanlarımızın bile açlıkla karşı karşıya kalabildiklerine şahit oluyoruz. İthal girdi bağımlı üretim yapısı, dış kaynak bağımlılığı, düşük katma paha ve kimi alanlardaki üretimsizlik niçiniyle yüksek döviz kurunun niye olduğu yüksek enflasyon da unutulmamalı. Nitelikli beyin göçü ve kayıt dışı iktisat öteki kıymetli meseleler.
– Tahlil için neler önerirsiniz?
Kısa vadede dengesizlikleri ortadan kaldırarak istikrarlı bir ekonomik ortam sağlanmalı. Uzun vadede ise bağımlı üretim yapısının ortaya koyduğu kısıtları aşarak yüksek katma bedel üretimi sağlayacak adımlar önerilebilir. İthal girdi bağımlılığını azaltmak için yeni yatırımlar, Ar&Ge’ye değerli kaynak ayrılması yoluyla teknoloji açığının kapatılması akla birinci gelen tedbirler. kuvvetli üretim ve ihracat yapısı için markalaşma ve Ar&Ge büyük kıymet taşıyor. Fakat markalaşma için dünyanın büyük kısmındaki Türkiye imgesi güzelleştirilmeli.
Taşıdığı yüksek risk ve belirsizlik, gereken yüksek bilgi birikimi ve buna bağlı olarak yüksek yatırım maliyeti üzere niçinlerle özel kesim yüksek teknolojiye kâfi yatırım yapmıyor.
En değerli ıslahat, eğitim ıslahatı. Teknolojik işsizlik sorunu, eğitimin bireylerin bilgi ve marifetlerini bugünkünden epeyce farklı bir seviyeye taşımasını zarurî kılıyor. Islahat, evvela bunu hedeflemeli. Daha kıymetlisi, evvel toplumsal zihin yapısını değiştirerek iktisadın yapısını dönüştürmede bir araç olarak kullanılmalı. Yeni fikir üretiminin kurumsal altyapısı şartsız bir niyet ve tabir özgürlüğüdür. Bunun için gerçek manada hukuk ve adalet ıslahatı ve yargı bağımsızlığına muhtaçlık var. halbuki bizde Osmanlı’dan miras kalan kul zihniyetinin yansımalarını hâlâ gözleyebilirsiniz.
DÖVİZ KURUNDA ARTIŞ BASKISI
– Kısa çalışma ödeneği bitmiş oldu. İşten çıkarmalar da arttı. İktisadın genel gidişatını göz önünde bulundurursak vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Yazık ki hayli güç günler bekliyor. Artan işsizlikle bir arada yoksulluğun fazlaca daha fazla artacağı öngörülebilir. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması hayli güç.
– Batık krediler açısından ne çeşit riskler görüyorsunuz?
Bankacılık bölümü açısından asıl risk, kur riskidir. Türkiye Bankalar Birliği bilgilerine göre Mart 2020’de 307.4 milyar TL olan döviz açık konumu, Mart 2021’de 435.4 milyar TL’ye yükseldi. Bu döviz açık konumunun kurda artış baskısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
FAİZ, İDARİ KARARLA DÜŞMEZ
– Gerek Merkez Bankası gerek TÜİK ve iktisat ile ilgili bakanlıklarda peş peşe bakılırsav değişiklikleri oldu. Bu kadar sık bakılırsav değişiklikleri ekonomiyi nasıl etkiliyor?
Yönetme erkinin paylaşımı ve fren-denge düzeneği olmadığından, idarenin öbür bir kuruma ilişkin olduğu izlenimi oluşuyor, karar alma ve uygulamada iradenin kırılmasına niye oluyor. Merkez bankalarının birinci nazaranvi, fiyat istikrarını sağlamaktır. Gelen baskılarla, enflasyon yerine, faiz hedeflemesine geçildi. Dikkat ediniz, literatürde bu biçimde bir kavram yok. Bu bakılırsav değişiklikleri faiz hedeflemesinde ısrarcı olduğu bildirisini verdiği için iktisatta kırılganlık artıyor. olağan olarak bir iktisat için ziyanlıdır lakin yüksek faiz aslında bir göstergedir, sermaye birikiminizin kâfi olmadığını gösterir. Faizi idari kararla değil lakin sermaye birikiminizi güçlendirerek düşürebilirsiniz. Enflasyonun altında faiz belirlediğinizde, altına, dövize talep artar, TL paha kaybeder. Faizi iktisadın gereklerine bakılırsa değil de o denli istediğimiz için idari kararla düşürdüğümüzde, başımıza ne geleceğini aslında 1994’te görmüştük. TÜİK de siyasetlerin gerçek tasarlanması için bilgi altyapısı sağlayan kurum. Lakin enflasyon ve büyüme sayıları hakkında kuşkular var. İtimat sağlamak için oluşturulan komiteler de son vazife değişikliğinden daha sonra dağıtıldı. Çok fazla vazife değişikliği bütün kurumlar için her vakit olumsuz bildiri verir.
– Merkez Bankası’nın 128 milyar dolarlık rezervi tüketildi. Bu, ne cins sonuçlar doğuracak?
Net rezervler negatif seviyelere niyet, Türkiye iktisadına inanç azaldı, iktisatta kırılganlık arttı, sermaye çıkışı ve döviz kurunda artış beklentisi oluştu. Merkez Bankası çalışanları, Türkiye’nin en seçkin iktisatçıları içindedır. Döviz kurlarının rezerv satarak denetim altına alınamayacağını biliyorlar. Evvelki idareler bu yola başvurmadı. Faiz seçeneği dışlanınca bu yola başvurmak zorunda kalındı.
yeniden KAPANMA ENDİŞELENDİRİYOR
– Yılsonu büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz, kur öngörüleriniz nelerdir, bu alanlarda ne cins riskler görüyorsunuz?
Sonbaharda yeni virüs dalgası niçiniyle kapanma yaşanmazsa, ekonomik canlanma ve baz tesiriyle büyüme oranında artış, işsizlik oranında az da olsa azalma görülebilir. Faizin bu seviyelerde tutulmaya çalışılacağını varsayım ediyorum. Eylül ayı ile bir arada enflasyonda biraz yükselme olsa da yılsonunda epey büyük bir artış olacağını sanmıyorum. Döviz kurunda ise sonlu bir artış görülebilir. Muhtemel bir kapanmanın getireceği ekonomik daralmayla bir arada, bizi daha olumsuz bir tablo bekler.
yatırım tavsiyesi içermez
Faizin idari kararla değil, lakin sermaye birikimini güçlendirerek düşürülebileceğine dikkat çeken Lenger, Merkez Bankası net rezervlerinin negatif seviyelere düşmesiyle, Türkiye iktisadına itimadın azaldığını ve kırılganlığın arttığını vurguladı. Prof. Dr. Aykut Lenger ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi konuştuk.
– Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Bu noktaya gelişimizi, global salgının yanı sıra sistemik, yapısal ve idare pratiğine ilişkin sıkıntılarla açıklayabiliriz. Son kırk yıldır hükümran olan globalleşmenin felsefi art planında, kutsanmış bir “piyasa her türlü ekonomik sorunu çözer” anlayışı besbelliydi. Piyasa, ekonomik sıkıntıları çözer lakin kuvvetliyü daha da güçlendirerek, zayıf olanı daha da zayıflatarak, gerektiğinde yok ederek çözer. bu biçimde bir yapıda, üstünlükleri ve zayıflıkları farklı olan iktisatların de birbiriyle münasebetleri kuvvetlinün daha kuvvetli, zayıfın daha zayıf hale gelmesine niye olur.
Türkiye, bakılırsali ucuz ve niteliksiz işgücü, teknoloji ve sermaye açığı, düşük teknoloji mamüllerinin üretiminde uzmanlaşmayla global nizamda yer alan bir oyuncudur. Bu nitelikleriyle daima açık veren bir ülkedir ve dış kaynağa bağımlıdır. Açığı bulunan ülkelere akan kısa vadeli spekülatif sermaye, döviz kuru üzerinde baskı yaratarak yerli paranın kıymetlenmesine niye olur. Döviz kuru ülkelerin satın alma güçlerinin bir yansımasıdır.
Düşük döviz, üretimde kullanılan girdilerin ucuza ithal edilerek bağımlı üretimin önünü açar. İthalat ucuzlayınca, sırf üretim girdileri değil, son derece değerli olan tüketim malları da ucuzlamıştır ve çokça ithal edilir. İhracatınız artar ancak ithalatınız daha fazla artar. Üretiminiz artar lakin tüketiminiz daha fazla artar. Ortadaki makas açıldıkça sistem sürdürülemez hale gelir, sermaye kaçışları niçiniyle döviz kurunun pahası süratle yükselir, üretim daralır, dış ticaret istikrarı azalır. Aslında kurun ani yükselmesi başlı başına bir krizin varlığını gösterir.
– Son devirlerde kur da faiz de fazlaca yükseldi, bu krizin de göstergesi yani?
Yüksek kur, süregiden yapısal meselelerle birlikte üretim üzerinde olumsuz tesirler doğurmaktadır. Dövizin yükselmesi ithal girdi maliyetini artırdığından bu bağımlı ekonomik yapıda büyümeyi hudutlar. Teknoloji, niteliksiz işgücü talebini düşürürken nitelikli işgücü talebini artırır. Nüfusa kâfi seviyede marifet ve nitelik kazandıramadığımız için işsizliğin bir kısmını buna bağlayabiliriz. Global salgının da üretim ve işsizlik üzerinde hayli olumsuz tesirleri var. Bu kaygan tabanda, salgının getirdiği ekonomik problemlerle başa çıkabilmek için iktisat idaresinin epeyce üstün bir performans göstermesi gerekir. halbuki Türkiye, daha iktisat kurumlarının idaresindeki istikrar meselesiyle başa çıkamamaktadır.
EN DEĞERLİSİ EĞİTİM ISLAHATI
– Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı meseleleri nelerdir?
İşsizlik, gelir dağılımındaki bozukluk ve yoksulluk birinci sıralarda gelir. Güzel makus bir gelire sahip olan insanlarımızın bile açlıkla karşı karşıya kalabildiklerine şahit oluyoruz. İthal girdi bağımlı üretim yapısı, dış kaynak bağımlılığı, düşük katma paha ve kimi alanlardaki üretimsizlik niçiniyle yüksek döviz kurunun niye olduğu yüksek enflasyon da unutulmamalı. Nitelikli beyin göçü ve kayıt dışı iktisat öteki kıymetli meseleler.
– Tahlil için neler önerirsiniz?
Kısa vadede dengesizlikleri ortadan kaldırarak istikrarlı bir ekonomik ortam sağlanmalı. Uzun vadede ise bağımlı üretim yapısının ortaya koyduğu kısıtları aşarak yüksek katma bedel üretimi sağlayacak adımlar önerilebilir. İthal girdi bağımlılığını azaltmak için yeni yatırımlar, Ar&Ge’ye değerli kaynak ayrılması yoluyla teknoloji açığının kapatılması akla birinci gelen tedbirler. kuvvetli üretim ve ihracat yapısı için markalaşma ve Ar&Ge büyük kıymet taşıyor. Fakat markalaşma için dünyanın büyük kısmındaki Türkiye imgesi güzelleştirilmeli.
Taşıdığı yüksek risk ve belirsizlik, gereken yüksek bilgi birikimi ve buna bağlı olarak yüksek yatırım maliyeti üzere niçinlerle özel kesim yüksek teknolojiye kâfi yatırım yapmıyor.
En değerli ıslahat, eğitim ıslahatı. Teknolojik işsizlik sorunu, eğitimin bireylerin bilgi ve marifetlerini bugünkünden epeyce farklı bir seviyeye taşımasını zarurî kılıyor. Islahat, evvela bunu hedeflemeli. Daha kıymetlisi, evvel toplumsal zihin yapısını değiştirerek iktisadın yapısını dönüştürmede bir araç olarak kullanılmalı. Yeni fikir üretiminin kurumsal altyapısı şartsız bir niyet ve tabir özgürlüğüdür. Bunun için gerçek manada hukuk ve adalet ıslahatı ve yargı bağımsızlığına muhtaçlık var. halbuki bizde Osmanlı’dan miras kalan kul zihniyetinin yansımalarını hâlâ gözleyebilirsiniz.
DÖVİZ KURUNDA ARTIŞ BASKISI
– Kısa çalışma ödeneği bitmiş oldu. İşten çıkarmalar da arttı. İktisadın genel gidişatını göz önünde bulundurursak vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Yazık ki hayli güç günler bekliyor. Artan işsizlikle bir arada yoksulluğun fazlaca daha fazla artacağı öngörülebilir. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması hayli güç.
– Batık krediler açısından ne çeşit riskler görüyorsunuz?
Bankacılık bölümü açısından asıl risk, kur riskidir. Türkiye Bankalar Birliği bilgilerine göre Mart 2020’de 307.4 milyar TL olan döviz açık konumu, Mart 2021’de 435.4 milyar TL’ye yükseldi. Bu döviz açık konumunun kurda artış baskısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
FAİZ, İDARİ KARARLA DÜŞMEZ
– Gerek Merkez Bankası gerek TÜİK ve iktisat ile ilgili bakanlıklarda peş peşe bakılırsav değişiklikleri oldu. Bu kadar sık bakılırsav değişiklikleri ekonomiyi nasıl etkiliyor?
Yönetme erkinin paylaşımı ve fren-denge düzeneği olmadığından, idarenin öbür bir kuruma ilişkin olduğu izlenimi oluşuyor, karar alma ve uygulamada iradenin kırılmasına niye oluyor. Merkez bankalarının birinci nazaranvi, fiyat istikrarını sağlamaktır. Gelen baskılarla, enflasyon yerine, faiz hedeflemesine geçildi. Dikkat ediniz, literatürde bu biçimde bir kavram yok. Bu bakılırsav değişiklikleri faiz hedeflemesinde ısrarcı olduğu bildirisini verdiği için iktisatta kırılganlık artıyor. olağan olarak bir iktisat için ziyanlıdır lakin yüksek faiz aslında bir göstergedir, sermaye birikiminizin kâfi olmadığını gösterir. Faizi idari kararla değil lakin sermaye birikiminizi güçlendirerek düşürebilirsiniz. Enflasyonun altında faiz belirlediğinizde, altına, dövize talep artar, TL paha kaybeder. Faizi iktisadın gereklerine bakılırsa değil de o denli istediğimiz için idari kararla düşürdüğümüzde, başımıza ne geleceğini aslında 1994’te görmüştük. TÜİK de siyasetlerin gerçek tasarlanması için bilgi altyapısı sağlayan kurum. Lakin enflasyon ve büyüme sayıları hakkında kuşkular var. İtimat sağlamak için oluşturulan komiteler de son vazife değişikliğinden daha sonra dağıtıldı. Çok fazla vazife değişikliği bütün kurumlar için her vakit olumsuz bildiri verir.
– Merkez Bankası’nın 128 milyar dolarlık rezervi tüketildi. Bu, ne cins sonuçlar doğuracak?
Net rezervler negatif seviyelere niyet, Türkiye iktisadına inanç azaldı, iktisatta kırılganlık arttı, sermaye çıkışı ve döviz kurunda artış beklentisi oluştu. Merkez Bankası çalışanları, Türkiye’nin en seçkin iktisatçıları içindedır. Döviz kurlarının rezerv satarak denetim altına alınamayacağını biliyorlar. Evvelki idareler bu yola başvurmadı. Faiz seçeneği dışlanınca bu yola başvurmak zorunda kalındı.
yeniden KAPANMA ENDİŞELENDİRİYOR
– Yılsonu büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz, kur öngörüleriniz nelerdir, bu alanlarda ne cins riskler görüyorsunuz?
Sonbaharda yeni virüs dalgası niçiniyle kapanma yaşanmazsa, ekonomik canlanma ve baz tesiriyle büyüme oranında artış, işsizlik oranında az da olsa azalma görülebilir. Faizin bu seviyelerde tutulmaya çalışılacağını varsayım ediyorum. Eylül ayı ile bir arada enflasyonda biraz yükselme olsa da yılsonunda epey büyük bir artış olacağını sanmıyorum. Döviz kurunda ise sonlu bir artış görülebilir. Muhtemel bir kapanmanın getireceği ekonomik daralmayla bir arada, bizi daha olumsuz bir tablo bekler.
yatırım tavsiyesi içermez