Ege Üniversitesi İktisat Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Aykut Lenger, “Artan işsizlikle bir arada yoksulluğun epey daha fazla artacağını vurgulayarak “Yazık ki vatandaşı epey güç günler bekliyor. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması epey zor” dedi.
Faizin idari kararla değil, fakat sermaye birikimini güçlendirerek düşürülebileceğine dikkat çeken Lenger, Merkez Bankası net rezervlerinin negatif seviyelere düşmesiyle, Türkiye iktisadına inancın azaldığını ve kırılganlığın arttığını vurguladı. Prof. Dr. Aykut Lenger ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi konuştuk.
– Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Bu noktaya gelişimizi, global salgının yanı sıra; sistemik, yapısal ve idare pratiğine ilişkin sıkıntılarla açıklayabiliriz. Sistemik sıkıntıları anlayabilmek için hâkim iktisat anlayışına ve Türkiye’nin milletlerarası üretim bağları ağı ortasındaki rolüne odaklanmak gerekir. 1980 daha sonrasında globalleşme eğilimiyle bir arada, Dünya iktisadında devletin ekonomik bir aktör olarak büsbütün dışlandığı neo-liberal bir sisteme geçilerek, dış ticaret ve sermaye akımlarının önündeki maniler kaldırıldı. Etaplı olarak son kırk yıldır hâkim olan globalleşmenin felsefi art planında, kutsanmış bir ‘piyasa her türlü ekonomik sorunu çözer’ anlayışı barizdi. Piyasa, ekonomik meseleleri çözer; ancak kuvvetliyü daha da güçlendirerek, zayıf olanı daha da zayıflatarak, gerektiğinde yok ederek, çözer. Bugün ABD’de sokaklarda yaşayanlarla, uzaya gitmek için milyar dolarlar harcayan insanların bir ortadaki varlığını bu türlü anlayabiliriz. bu biçimde bir yapıda, üstünlükleri ve zayıflıkları farklı olan iktisatların de birbiriyle bağlantıları kuvvetlinün daha kuvvetli, zayıfın daha zayıf hale gelmesine niye olur. Globalleşme üretimin muhakkak kademelerini Batıdan Doğuya kaydırarak, global bir üretim zincirinin oluşmasını sağladı. Rastgele bir ülkenin lakin bu zincire katılarak gelişebileceği sav edilse de, ortaya konan katma bedelin aslan hissesi her vakit merkez Batı Ülkelerinde kaldı. Bu süreci güzel yöneten kimi Doğu ülkeleri olsa da, Türkiye bunlar içinde değildir. Bu global kıymet zincirine katılma uğraşında olan Türkiye, zincir anlayışının gereği olarak üretimini gerçekleştirmek için temel aramalı ve girdilerini ithal etmek zorundadır, global katma bedelin de hayli küçük bir hissesini üretmektedir. Güç ithalatının yanında, bu ithal girdi bağımlılığı kronikleşen bir dış ticaret ve cari açık meselesine yol açmıştır. Ekonomik sistem bu açıkların finansal sermaye akımları ile kapatılmasını sağlar. bu biçimdece hem merkez ekonomiler, düşük üretim maliyeti sağlamak için üretimin bir kısmını ve ziyanlı etraf tesirlerini de size devreder, bir yandan da, sermaye ziyadesiyle sizdeki yüksek faizlerden nemalanır. Bu üretim zincirinde düşük üretim maliyeti için ithalatın ucuz olması, bu niçinle ülkeler içinde döviz kurlarının hayli farklı olmaması kıymetlidir. Bu sistemin alamet-i farikası düşük kur-yüksek faiz ikilisidir. Sermaye ve üretim girdisi ithal etmek zorunda olan etraf ekonomileri de paha zincirinde yer alarak, üretimlerini arttırmış ve hatta bu yolla teknoloji transferi bile gerçekleştirmiştir. ötürüsıyla piyasa bütün problemleri çözmüştür.
Bu tablo hakikaten bir tahlil müdür? Hayır, bu alakalar Türkiye üzere ülkelerde yapısal meseleleri derinleştirmektedir. Türkiye, nazaranli ucuz ve niteliksiz işgücü, teknoloji ve sermaye açığı, düşük teknoloji mamüllerinin üretiminde uzmanlaşma ile global sistemde yer alan bir oyuncudur. Bu nitelikleriyle daima açık veren bir ülkedir ve dış kaynağa bağımlıdır. Açığı bulunan ülkelere akan kısa vadeli spekülatif sermaye, döviz kuru üzerinde baskı yaratarak, yerli paranın pahalanmasına niye olur. Döviz kuru ülkelerin satın alma güçlerinin bir yansımasıdır. Örneğin, 1 TL 1 dolara eşitlendiğinde, kuvvetli bir ekonomik yapıya sahipmişsiniz üzere birebir satın alma gücüne erişmiş; sistem de ekonomiler içinde eşitlik sağlamış üzere görünmektedir. halbuki yerli para, borç alınan sermaye akımıyla değil, kuvvetli üretim yapısıyla değerlenmelidir. Yani satın alma gücünüz üretime dayanmalıdır. Lakin, bu yapısal bağlar buna müsaade vermez. Düşük döviz, üretimde kullanılan girdilerin ucuza ithal edilerek, bağımlı üretimin önünü açar. Yapay olarak düşürülmüş döviz ile ihracatta fiyat avantajı kaybedilir, görünen ihracat artışları, kıymet zincirindeki ithalata dayalı üretimin artan satışıdır ve ithalatınız ucuz olduğu sürece mümkündür. Bu tablo birtakım problemleri da birlikteinde getirir. Birtakım mamüllerin üretilmesi yerine, ithal edilmesi daha ucuza gelir. Son senelerda epey sayıda dokumacılık ve giysi tesisinin kapanması, fazlaca sayıda çiftçinin tarım ve hayvancılıktan vazgeçip kentlere göç etmesi niçiniyle, bize mahsus birden fazla tarım eserin ithal edilmesi, bu çerçevede anlaşılabilir. İthalat ucuzlayınca, sadece üretim girdileri değil, son derece kıymetli olan tüketim malları da ucuzlamıştır ve çokça ithal edilir. İhracatınız artar, lakin ithalatınız daha fazla artar. Üretiminiz artar, lakin tüketiminiz daha fazla artar. Ortadaki makas açıldıkça sistem sürdürülemez hale gelir, sermaye kaçışları niçiniyle döviz kurunun kıymeti süratle yükselir, üretim daralır, dış ticaret istikrarı azalır. Özgür kur sistemleri, sistemin krize girmesini önlemeye yöneliktir ve güzel makûs sistemin sürmesini de sağlar. Aslında kurun ani yükselmesi başlı başına bir krizin varlığını gösterir. bir süre daha sonra başa dönülür, döngü bir daha işler, sermaye girişleri bir daha başlar, kur azalır, dış ticaret istikrarı artar. Artık, sorunuzdaki yüksek kur-yüksek faiz kısmına, döngünün bulunduğumuz yerini göstererek cevap verebiliriz. Kur yükselmiştir, dış ticaret açığı denetim altına alınmıştır. İşler yolunda giderse, sermaye girişi hızlanır, bir süre daha sonra kurlarda bir daha düşme gözlenebilir. Sıkıntılar çözülmezse, kurlarda daha yüksek artışlar görülebilir.
– Son devirlerde kur da faiz de fazlaca yükseldi, bu krizin de göstergesi yani?
Yüksek kur, süregiden yapısal problemlerle bir arada üretim üzerinde olumsuz tesirler doğurmaktadır. Dövizin yükselmesi ithal girdi maliyetini arttırdığından bu bağımlı ekonomik yapıda büyümeyi sonlar. Teknoloji, niteliksiz işgücü talebini düşürürken, nitelikli işgücü talebini arttırır. Nüfusa kâfi seviyede maharet ve nitelik kazandıramadığımız için işsizliğin bir kısmını buna bağlayabiliriz. Global salgının da üretim ve işsizlik üzerinde epey olumsuz tesirleri var. Bu kaygan tabanda, salgının getirdiği ekonomik meselelerle başa çıkabilmek için iktisat idaresinin epeyce üstün bir performans göstermesi gerekir. halbuki Türkiye, daha iktisat kurumlarının idaresindeki istikrar sıkıntısıyla başa çıkamamaktadır.
EĞİTİM ISLAHATI KURAL
– Şu anda Türkiye iktisadının temel kırılganlıkları, en can yakıcı sıkıntıları nelerdir? Tahlil için neler önerirsiniz?
İşsizlik, gelir dağılımındaki bozukluk ve yoksulluk birinci sıralarda gelir. Uygun berbat bir gelire sahip olan insanlarımızın bile açlıkla karşı karşıya kalabildiklerine şahit oluyoruz. İthal girdi bağımlı üretim yapısı, dış kaynak bağımlılığı, düşük katma bedel ve birtakım alanlardaki üretimsizlik niçiniyle yüksek döviz kurunun niye olduğu yüksek enflasyonu da unutulmamalı. Dışarıya verdiğimiz nitelikli beyin göçü ve kayıt dışı iktisat öteki kıymetli sıkıntılar.
Tahlil tekliflerini, kısa ve uzun vadede yapılacaklar olarak ayırmak gerekir. Kısa vadede dengesizlikleri ortadan kaldırarak, istikrarlı bir ekonomik ortam sağlanmalıdır. Uzun vadede ise, bağımlı üretim yapısının ortaya koyduğu kısıtları aşarak, yüksek katma bedel üretimi sağlayacak adımlar önerilebilir. İthal girdi bağımlılığını azaltmak için yeni yatırımlar, Ar&Ge’ye kıymetli kaynak ayrılması yoluyla teknoloji açığının kapatılması akla birinci gelen tedbirler. Öteki yandan, üretimde imalat ve montaj artık 1970’lerin tersine, katma kıymetin hayli azını oluşturuyor. Bu niçinle, kuvvetli üretim ve ihracat yapısı için markalaşma ve Ar&Ge büyük kıymet taşıyor. Lakin, markalaşma için, dünyanın büyük kısmındaki Türkiye imgesi güzelleştirilmeli. İktisatta ucuz işgücüne dayalı düşük verimli bölümlerden, yüksek verimliliğe sahip bölümlere hakikat bir bir daha yapılanma için kaynakların bir daha dağıtımı gerekiyor. Bilhassa yüksek teknoloji ve bilişim dallarında rekabet gücümüzü arttırabilirsek, iktisada katkısı büyük olur. Yüksek teknoloji alanındaki birtakım global firmaların cirolarının birçok ülkenin gayri safi hasılasından daha fazla olduğunu anımsarsak, bu alanda milletlerarası bir marka çıkarabilmek, başlı başına bir sıçrama demektir. Taşıdığı yüksek risk ve belirsizlik, gereken yüksek bilgi birikimi ve buna bağlı olarak, yüksek yatırım maliyeti üzere niçinlerle özel kesim yüksek teknolojiye kâfi yatırım yapmıyor. Risk ve belirsizlikleri azaltmaya yönelik olarak, tahminen de özel dalla paydaşlık halinde, kamunun yüksek teknoloji yatırımları yapması, bu alanda insan kaynağının yetişmesini ve bu yatırımlardan yeni teknoloji firmaları doğmasını sağlayarak, uzun periyotta iktisatta yapısal bir dönüşüm sağlayabilir.
En değerli ıslahatı, eğitim ıslahatını, sona bıraktım. Eğitim insan sermayesinin niteliğini belirliyor. Pekala, eğitim ıslahatı nasıl olmalı? Teknolojik işsizlik sorunu, eğitimin bireylerin bilgi ve maharetlerini bugünkünden epey farklı bir seviyeye taşımasını mecburî kılıyor. Islahat evvela bunu hedeflemeli. Daha değerlisi, evvel toplumsal zihin yapısını değiştirerek, iktisadın yapısını dönüştürmede bir araç olarak kullanılmalıdır. Bakınız, İktisat Literatürü ekonomik büyümenin en kıymetli kaynakları içinde insan sermayesi ve teknolojik gelişimin yer aldığını ortaya koydu. Teknolojik gelişimin motoru olarak da yeni fikir üretimini ön plana çıkardı. Yeni fikir üretiminin kurumsal altyapısı ise şartsız bir fikir ve söz özgürlüğüdür. Bunun için gerçek manada hukuk ve adalet ıslahatı ve yargı bağımsızlığına muhtaçlık var. halbuki bizde Osmanlı’dan miras kalan kul zihniyetinin yansımalarını hala gözleyebilirsiniz. Toplumsal belleğimizde, “İcat çıkarma!” ya da “Eski köye yeni adet getirme!” üzere atasözleri vardır. Yeniliğe ve farklılığa açık olmayan ve yurttaşı temel haklarından mahrum toplumların var olanın ötesine geçmesi, ortasında bulunduğu hudutların arkasında daha yeterli fırsatların bulunabileceğini düşünmesi zordur. bu biçimde toplumlar kalıplar ortasında düşünür, üretimi diğerlerinin ürettiklerinin adaptasyonudur. Ezbere dayalı bütün eğitim ömrünü, neredeyse askeri bir disiplinle tamamlayan biri, var olanın ötesine geçme, onu temelinden sarsma, hayli çarpıcı biçimde yeni ve farklı bir fikir üretme konusunda kâfi kapasitede olamaz. İnsan sermayesinin gelişmesi ve değişen teknolojinin üretilmesi için, farklı olanın dışlanıp aykırılaştırılmadığı; sorgulamanın temel kural olduğu, ezber yerine anlamanın; taklit yerine, özgün ve farklı olanın yüceltildiği bir eğitim anlayışı gerekiyor. Toplumdaki bireylerin Osmanlı’dan miras kalan kul geleneğindeki rollerinden sıyrılıp kendilerini pahalı ve kıymetli hissedebildikleri bireylere dönüştürülmesi için evvel felsefi art planda bir ıslahat, aslında bir ihtilal gerekiyor. Bu ihtilal sadece iktisadın düze çıkması için değil; bu ülkenin insanı bunu şartsız hak ettiği için yapılmalı.
FAİZ İDARİ KARARLA DÜŞMEZ
– Son 2 yılda gerek Merkez Bankası gerek TÜİK ve iktisat ile ilgili bakanlıklarda peş peşe nazaranv değişiklikleri oldu. Bu kadar sık misyon değişiklikleri ekonomiyi nasıl etkiliyor?
Yönetme erkinin paylaşımı ve fren-denge düzeneği olmadığından, idarenin öbür bir kuruma ilişkin olduğu izlenimi oluşuyor, karar alma ve uygulamada iradenin kırılmasına niye oluyor. Merkez Bankalarının birinci vazifesi fiyat istikrarını sağlamaktır. Gelen baskılarla, enflasyon yerine, faiz hedeflemesine geçildi. Dikkat ediniz, literatürde bu biçimde bir kavram yok. Bu misyon değişiklikleri faiz hedeflemesinde ısrarcı olduğu iletisini verdiği için, iktisatta kırılganlık artıyor. olağan olarak bir iktisat için ziyanlıdır; ancak yüksek faiz aslında bir göstergedir, sermaye birikiminizin kâfi olmadığını gösterir. Faizi idari kararla değil, lakin sermaye birikiminizi güçlendirerek, düşürebilirsiniz. Enflasyonun altında faiz belirlediğinizde, altına, dövize talep artar, TL bedel kaybeder. Faizi iktisadın gereklerine göre değil de, o denli istediğimiz için idari kararla düşürdüğümüzde, başımıza ne geleceğini aslında 1994’de görmüştük. TÜİK de siyasetlerin gerçek tasarlanması için bilgi altyapısı sağlayan kurum. Fakat, enflasyon ve büyüme sayıları hakkında kuşkular var. İnanç sağlamak için oluşturulan komiteler de, son vazife değişikliğinden daha sonra dağıtıldı. Çok fazla vazife değişikliği bütün kurumlar için her vakit olumsuz bildiri verir.
İKTİSADA İTİMAT SAĞLANMALI
– Türkiye iktisadının bir kurtuluş reçetesi yok mu, acil olarak atılması gereken adımlar nelerdir?
Kısa vadede yapılması gerekenler, iktisatta inancı ve istikrarı sağlamaya yönelik adımlardır. İktisat kurumlarına siyasi müdahale olmayacağının duyurulması bunun birinci adımı olmalıdır. Bunun için kurumların bağımsızlığının en üst makam tarafınca vurgulanması gerekiyor. Bu yapılırsa, iktisat kurumları kendi vizyon ve misyonları çerçevesinde uygulamaları gereken siyasetlerle kısa vadede istikrarı sağlayacaktır.
– Döviz kurunu denetim altına almak için, Merkez Bankası’nın 128 milyar dolarlık rezerv tüketildi. Bu ne cins sonuçlar doğuracak?
Net rezervler negatif seviyelere niyet, Türkiye iktisadına inanç azaldı, iktisatta kırılganlık arttı, sermaye çıkışı ve döviz kurunda artış beklentisi oluştu. Merkez Bankası çalışanları, Türkiye’nin en seçkin iktisatçıları içindedır. Döviz kurlarının rezerv satarak denetim altına alınamayacağını biliyorlar. Evvelki idareler bu yola başvurmadı. Faiz seçeneği dışlanınca bu yola başvurmak zorunda kalındı.
İŞ BULMAK ZORLAŞACAK
– Kısa çalışma ödeneği bitmiş oldu. İşten çıkarmalar da arttı. İktisadın genel gidişatını göz önünde bulundurursak vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Yazık ki, fazlaca sıkıntı günler bekliyor. Artan işsizlikle birlikte yoksulluğun epey daha fazla artacağı öngörülebilir. Yaz periyodunda kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da, salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması fazlaca güç.
KAPANMADA DAHA OLUMSUZ TABLO OLACAK
– Yıl sonu, büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz, kur öngörüleriniz nelerdir, bu alanlarda ne tıp riskler görüyorsunuz?
Sonbaharda yeni virüs dalgası niçiniyle kapanma yaşanmazsa, ekonomik canlanma ve baz tesiriyle büyüme oranında artış, işsizlik oranında az da olsa azalma görülebilir. Faizin bu seviyelerde tutulmaya çalışılacağını iddia ediyorum. Eylül ayı ile bir arada, enflasyonda biraz yükselme olsa da, yılsonunda fazlaca büyük bir artış olacağını sanmıyorum. Döviz kurunda ise hudutlu bir artış görülebilir. Mümkün bir kapanmanın getireceği ekonomik daralmayla birlikte, bizi daha olumsuz bir tablo bekler.
ASIL RİSK KUR RİSKİ
– Batık krediler açısından ne çeşit riskler görüyorsunuz?
Türkiye Bankalar Birliği bilgilerine bakılırsa, Mart 2021 üç aylık bilanço devrinde, bankacılık bölümünün tahsil imkânı hudutlu krediler, tahsili kuşkulu krediler ve ziyan niteliğindeki krediler toplamı yaklaşık 164,8 milyar TL’dir. Bu ölçü toplam 3,8 trilyon kredinin yaklaşık yüzde 4’üdür. Mart 2020’de bu oran yüzde 5,6 idi. Firmalar için olumsuz olan bu tabloda, salgının batık krediler üzerinde bir risk oluşturmadığını söyleyebiliriz. Bankacılık dalı açısından asıl risk, kur riskidir. Bankalar Birliğine bakılırsa, Mart 2020’de 307,4 milyar TL olan döviz açık durumu, Mart 2021’de 435,4 milyar TL’ye yükseldi. Bu döviz açık durumunun kurda artış baskısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
yatırım tavsiyesi içermez
Faizin idari kararla değil, fakat sermaye birikimini güçlendirerek düşürülebileceğine dikkat çeken Lenger, Merkez Bankası net rezervlerinin negatif seviyelere düşmesiyle, Türkiye iktisadına inancın azaldığını ve kırılganlığın arttığını vurguladı. Prof. Dr. Aykut Lenger ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi konuştuk.
– Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Bu noktaya gelişimizi, global salgının yanı sıra; sistemik, yapısal ve idare pratiğine ilişkin sıkıntılarla açıklayabiliriz. Sistemik sıkıntıları anlayabilmek için hâkim iktisat anlayışına ve Türkiye’nin milletlerarası üretim bağları ağı ortasındaki rolüne odaklanmak gerekir. 1980 daha sonrasında globalleşme eğilimiyle bir arada, Dünya iktisadında devletin ekonomik bir aktör olarak büsbütün dışlandığı neo-liberal bir sisteme geçilerek, dış ticaret ve sermaye akımlarının önündeki maniler kaldırıldı. Etaplı olarak son kırk yıldır hâkim olan globalleşmenin felsefi art planında, kutsanmış bir ‘piyasa her türlü ekonomik sorunu çözer’ anlayışı barizdi. Piyasa, ekonomik meseleleri çözer; ancak kuvvetliyü daha da güçlendirerek, zayıf olanı daha da zayıflatarak, gerektiğinde yok ederek, çözer. Bugün ABD’de sokaklarda yaşayanlarla, uzaya gitmek için milyar dolarlar harcayan insanların bir ortadaki varlığını bu türlü anlayabiliriz. bu biçimde bir yapıda, üstünlükleri ve zayıflıkları farklı olan iktisatların de birbiriyle bağlantıları kuvvetlinün daha kuvvetli, zayıfın daha zayıf hale gelmesine niye olur. Globalleşme üretimin muhakkak kademelerini Batıdan Doğuya kaydırarak, global bir üretim zincirinin oluşmasını sağladı. Rastgele bir ülkenin lakin bu zincire katılarak gelişebileceği sav edilse de, ortaya konan katma bedelin aslan hissesi her vakit merkez Batı Ülkelerinde kaldı. Bu süreci güzel yöneten kimi Doğu ülkeleri olsa da, Türkiye bunlar içinde değildir. Bu global kıymet zincirine katılma uğraşında olan Türkiye, zincir anlayışının gereği olarak üretimini gerçekleştirmek için temel aramalı ve girdilerini ithal etmek zorundadır, global katma bedelin de hayli küçük bir hissesini üretmektedir. Güç ithalatının yanında, bu ithal girdi bağımlılığı kronikleşen bir dış ticaret ve cari açık meselesine yol açmıştır. Ekonomik sistem bu açıkların finansal sermaye akımları ile kapatılmasını sağlar. bu biçimdece hem merkez ekonomiler, düşük üretim maliyeti sağlamak için üretimin bir kısmını ve ziyanlı etraf tesirlerini de size devreder, bir yandan da, sermaye ziyadesiyle sizdeki yüksek faizlerden nemalanır. Bu üretim zincirinde düşük üretim maliyeti için ithalatın ucuz olması, bu niçinle ülkeler içinde döviz kurlarının hayli farklı olmaması kıymetlidir. Bu sistemin alamet-i farikası düşük kur-yüksek faiz ikilisidir. Sermaye ve üretim girdisi ithal etmek zorunda olan etraf ekonomileri de paha zincirinde yer alarak, üretimlerini arttırmış ve hatta bu yolla teknoloji transferi bile gerçekleştirmiştir. ötürüsıyla piyasa bütün problemleri çözmüştür.
Bu tablo hakikaten bir tahlil müdür? Hayır, bu alakalar Türkiye üzere ülkelerde yapısal meseleleri derinleştirmektedir. Türkiye, nazaranli ucuz ve niteliksiz işgücü, teknoloji ve sermaye açığı, düşük teknoloji mamüllerinin üretiminde uzmanlaşma ile global sistemde yer alan bir oyuncudur. Bu nitelikleriyle daima açık veren bir ülkedir ve dış kaynağa bağımlıdır. Açığı bulunan ülkelere akan kısa vadeli spekülatif sermaye, döviz kuru üzerinde baskı yaratarak, yerli paranın pahalanmasına niye olur. Döviz kuru ülkelerin satın alma güçlerinin bir yansımasıdır. Örneğin, 1 TL 1 dolara eşitlendiğinde, kuvvetli bir ekonomik yapıya sahipmişsiniz üzere birebir satın alma gücüne erişmiş; sistem de ekonomiler içinde eşitlik sağlamış üzere görünmektedir. halbuki yerli para, borç alınan sermaye akımıyla değil, kuvvetli üretim yapısıyla değerlenmelidir. Yani satın alma gücünüz üretime dayanmalıdır. Lakin, bu yapısal bağlar buna müsaade vermez. Düşük döviz, üretimde kullanılan girdilerin ucuza ithal edilerek, bağımlı üretimin önünü açar. Yapay olarak düşürülmüş döviz ile ihracatta fiyat avantajı kaybedilir, görünen ihracat artışları, kıymet zincirindeki ithalata dayalı üretimin artan satışıdır ve ithalatınız ucuz olduğu sürece mümkündür. Bu tablo birtakım problemleri da birlikteinde getirir. Birtakım mamüllerin üretilmesi yerine, ithal edilmesi daha ucuza gelir. Son senelerda epey sayıda dokumacılık ve giysi tesisinin kapanması, fazlaca sayıda çiftçinin tarım ve hayvancılıktan vazgeçip kentlere göç etmesi niçiniyle, bize mahsus birden fazla tarım eserin ithal edilmesi, bu çerçevede anlaşılabilir. İthalat ucuzlayınca, sadece üretim girdileri değil, son derece kıymetli olan tüketim malları da ucuzlamıştır ve çokça ithal edilir. İhracatınız artar, lakin ithalatınız daha fazla artar. Üretiminiz artar, lakin tüketiminiz daha fazla artar. Ortadaki makas açıldıkça sistem sürdürülemez hale gelir, sermaye kaçışları niçiniyle döviz kurunun kıymeti süratle yükselir, üretim daralır, dış ticaret istikrarı azalır. Özgür kur sistemleri, sistemin krize girmesini önlemeye yöneliktir ve güzel makûs sistemin sürmesini de sağlar. Aslında kurun ani yükselmesi başlı başına bir krizin varlığını gösterir. bir süre daha sonra başa dönülür, döngü bir daha işler, sermaye girişleri bir daha başlar, kur azalır, dış ticaret istikrarı artar. Artık, sorunuzdaki yüksek kur-yüksek faiz kısmına, döngünün bulunduğumuz yerini göstererek cevap verebiliriz. Kur yükselmiştir, dış ticaret açığı denetim altına alınmıştır. İşler yolunda giderse, sermaye girişi hızlanır, bir süre daha sonra kurlarda bir daha düşme gözlenebilir. Sıkıntılar çözülmezse, kurlarda daha yüksek artışlar görülebilir.
– Son devirlerde kur da faiz de fazlaca yükseldi, bu krizin de göstergesi yani?
Yüksek kur, süregiden yapısal problemlerle bir arada üretim üzerinde olumsuz tesirler doğurmaktadır. Dövizin yükselmesi ithal girdi maliyetini arttırdığından bu bağımlı ekonomik yapıda büyümeyi sonlar. Teknoloji, niteliksiz işgücü talebini düşürürken, nitelikli işgücü talebini arttırır. Nüfusa kâfi seviyede maharet ve nitelik kazandıramadığımız için işsizliğin bir kısmını buna bağlayabiliriz. Global salgının da üretim ve işsizlik üzerinde epey olumsuz tesirleri var. Bu kaygan tabanda, salgının getirdiği ekonomik meselelerle başa çıkabilmek için iktisat idaresinin epeyce üstün bir performans göstermesi gerekir. halbuki Türkiye, daha iktisat kurumlarının idaresindeki istikrar sıkıntısıyla başa çıkamamaktadır.
EĞİTİM ISLAHATI KURAL
– Şu anda Türkiye iktisadının temel kırılganlıkları, en can yakıcı sıkıntıları nelerdir? Tahlil için neler önerirsiniz?
İşsizlik, gelir dağılımındaki bozukluk ve yoksulluk birinci sıralarda gelir. Uygun berbat bir gelire sahip olan insanlarımızın bile açlıkla karşı karşıya kalabildiklerine şahit oluyoruz. İthal girdi bağımlı üretim yapısı, dış kaynak bağımlılığı, düşük katma bedel ve birtakım alanlardaki üretimsizlik niçiniyle yüksek döviz kurunun niye olduğu yüksek enflasyonu da unutulmamalı. Dışarıya verdiğimiz nitelikli beyin göçü ve kayıt dışı iktisat öteki kıymetli sıkıntılar.
Tahlil tekliflerini, kısa ve uzun vadede yapılacaklar olarak ayırmak gerekir. Kısa vadede dengesizlikleri ortadan kaldırarak, istikrarlı bir ekonomik ortam sağlanmalıdır. Uzun vadede ise, bağımlı üretim yapısının ortaya koyduğu kısıtları aşarak, yüksek katma bedel üretimi sağlayacak adımlar önerilebilir. İthal girdi bağımlılığını azaltmak için yeni yatırımlar, Ar&Ge’ye kıymetli kaynak ayrılması yoluyla teknoloji açığının kapatılması akla birinci gelen tedbirler. Öteki yandan, üretimde imalat ve montaj artık 1970’lerin tersine, katma kıymetin hayli azını oluşturuyor. Bu niçinle, kuvvetli üretim ve ihracat yapısı için markalaşma ve Ar&Ge büyük kıymet taşıyor. Lakin, markalaşma için, dünyanın büyük kısmındaki Türkiye imgesi güzelleştirilmeli. İktisatta ucuz işgücüne dayalı düşük verimli bölümlerden, yüksek verimliliğe sahip bölümlere hakikat bir bir daha yapılanma için kaynakların bir daha dağıtımı gerekiyor. Bilhassa yüksek teknoloji ve bilişim dallarında rekabet gücümüzü arttırabilirsek, iktisada katkısı büyük olur. Yüksek teknoloji alanındaki birtakım global firmaların cirolarının birçok ülkenin gayri safi hasılasından daha fazla olduğunu anımsarsak, bu alanda milletlerarası bir marka çıkarabilmek, başlı başına bir sıçrama demektir. Taşıdığı yüksek risk ve belirsizlik, gereken yüksek bilgi birikimi ve buna bağlı olarak, yüksek yatırım maliyeti üzere niçinlerle özel kesim yüksek teknolojiye kâfi yatırım yapmıyor. Risk ve belirsizlikleri azaltmaya yönelik olarak, tahminen de özel dalla paydaşlık halinde, kamunun yüksek teknoloji yatırımları yapması, bu alanda insan kaynağının yetişmesini ve bu yatırımlardan yeni teknoloji firmaları doğmasını sağlayarak, uzun periyotta iktisatta yapısal bir dönüşüm sağlayabilir.
En değerli ıslahatı, eğitim ıslahatını, sona bıraktım. Eğitim insan sermayesinin niteliğini belirliyor. Pekala, eğitim ıslahatı nasıl olmalı? Teknolojik işsizlik sorunu, eğitimin bireylerin bilgi ve maharetlerini bugünkünden epey farklı bir seviyeye taşımasını mecburî kılıyor. Islahat evvela bunu hedeflemeli. Daha değerlisi, evvel toplumsal zihin yapısını değiştirerek, iktisadın yapısını dönüştürmede bir araç olarak kullanılmalıdır. Bakınız, İktisat Literatürü ekonomik büyümenin en kıymetli kaynakları içinde insan sermayesi ve teknolojik gelişimin yer aldığını ortaya koydu. Teknolojik gelişimin motoru olarak da yeni fikir üretimini ön plana çıkardı. Yeni fikir üretiminin kurumsal altyapısı ise şartsız bir fikir ve söz özgürlüğüdür. Bunun için gerçek manada hukuk ve adalet ıslahatı ve yargı bağımsızlığına muhtaçlık var. halbuki bizde Osmanlı’dan miras kalan kul zihniyetinin yansımalarını hala gözleyebilirsiniz. Toplumsal belleğimizde, “İcat çıkarma!” ya da “Eski köye yeni adet getirme!” üzere atasözleri vardır. Yeniliğe ve farklılığa açık olmayan ve yurttaşı temel haklarından mahrum toplumların var olanın ötesine geçmesi, ortasında bulunduğu hudutların arkasında daha yeterli fırsatların bulunabileceğini düşünmesi zordur. bu biçimde toplumlar kalıplar ortasında düşünür, üretimi diğerlerinin ürettiklerinin adaptasyonudur. Ezbere dayalı bütün eğitim ömrünü, neredeyse askeri bir disiplinle tamamlayan biri, var olanın ötesine geçme, onu temelinden sarsma, hayli çarpıcı biçimde yeni ve farklı bir fikir üretme konusunda kâfi kapasitede olamaz. İnsan sermayesinin gelişmesi ve değişen teknolojinin üretilmesi için, farklı olanın dışlanıp aykırılaştırılmadığı; sorgulamanın temel kural olduğu, ezber yerine anlamanın; taklit yerine, özgün ve farklı olanın yüceltildiği bir eğitim anlayışı gerekiyor. Toplumdaki bireylerin Osmanlı’dan miras kalan kul geleneğindeki rollerinden sıyrılıp kendilerini pahalı ve kıymetli hissedebildikleri bireylere dönüştürülmesi için evvel felsefi art planda bir ıslahat, aslında bir ihtilal gerekiyor. Bu ihtilal sadece iktisadın düze çıkması için değil; bu ülkenin insanı bunu şartsız hak ettiği için yapılmalı.
FAİZ İDARİ KARARLA DÜŞMEZ
– Son 2 yılda gerek Merkez Bankası gerek TÜİK ve iktisat ile ilgili bakanlıklarda peş peşe nazaranv değişiklikleri oldu. Bu kadar sık misyon değişiklikleri ekonomiyi nasıl etkiliyor?
Yönetme erkinin paylaşımı ve fren-denge düzeneği olmadığından, idarenin öbür bir kuruma ilişkin olduğu izlenimi oluşuyor, karar alma ve uygulamada iradenin kırılmasına niye oluyor. Merkez Bankalarının birinci vazifesi fiyat istikrarını sağlamaktır. Gelen baskılarla, enflasyon yerine, faiz hedeflemesine geçildi. Dikkat ediniz, literatürde bu biçimde bir kavram yok. Bu misyon değişiklikleri faiz hedeflemesinde ısrarcı olduğu iletisini verdiği için, iktisatta kırılganlık artıyor. olağan olarak bir iktisat için ziyanlıdır; ancak yüksek faiz aslında bir göstergedir, sermaye birikiminizin kâfi olmadığını gösterir. Faizi idari kararla değil, lakin sermaye birikiminizi güçlendirerek, düşürebilirsiniz. Enflasyonun altında faiz belirlediğinizde, altına, dövize talep artar, TL bedel kaybeder. Faizi iktisadın gereklerine göre değil de, o denli istediğimiz için idari kararla düşürdüğümüzde, başımıza ne geleceğini aslında 1994’de görmüştük. TÜİK de siyasetlerin gerçek tasarlanması için bilgi altyapısı sağlayan kurum. Fakat, enflasyon ve büyüme sayıları hakkında kuşkular var. İnanç sağlamak için oluşturulan komiteler de, son vazife değişikliğinden daha sonra dağıtıldı. Çok fazla vazife değişikliği bütün kurumlar için her vakit olumsuz bildiri verir.
İKTİSADA İTİMAT SAĞLANMALI
– Türkiye iktisadının bir kurtuluş reçetesi yok mu, acil olarak atılması gereken adımlar nelerdir?
Kısa vadede yapılması gerekenler, iktisatta inancı ve istikrarı sağlamaya yönelik adımlardır. İktisat kurumlarına siyasi müdahale olmayacağının duyurulması bunun birinci adımı olmalıdır. Bunun için kurumların bağımsızlığının en üst makam tarafınca vurgulanması gerekiyor. Bu yapılırsa, iktisat kurumları kendi vizyon ve misyonları çerçevesinde uygulamaları gereken siyasetlerle kısa vadede istikrarı sağlayacaktır.
– Döviz kurunu denetim altına almak için, Merkez Bankası’nın 128 milyar dolarlık rezerv tüketildi. Bu ne cins sonuçlar doğuracak?
Net rezervler negatif seviyelere niyet, Türkiye iktisadına inanç azaldı, iktisatta kırılganlık arttı, sermaye çıkışı ve döviz kurunda artış beklentisi oluştu. Merkez Bankası çalışanları, Türkiye’nin en seçkin iktisatçıları içindedır. Döviz kurlarının rezerv satarak denetim altına alınamayacağını biliyorlar. Evvelki idareler bu yola başvurmadı. Faiz seçeneği dışlanınca bu yola başvurmak zorunda kalındı.
İŞ BULMAK ZORLAŞACAK
– Kısa çalışma ödeneği bitmiş oldu. İşten çıkarmalar da arttı. İktisadın genel gidişatını göz önünde bulundurursak vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Yazık ki, fazlaca sıkıntı günler bekliyor. Artan işsizlikle birlikte yoksulluğun epey daha fazla artacağı öngörülebilir. Yaz periyodunda kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da, salgın çabucak hemen sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması fazlaca güç.
KAPANMADA DAHA OLUMSUZ TABLO OLACAK
– Yıl sonu, büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz, kur öngörüleriniz nelerdir, bu alanlarda ne tıp riskler görüyorsunuz?
Sonbaharda yeni virüs dalgası niçiniyle kapanma yaşanmazsa, ekonomik canlanma ve baz tesiriyle büyüme oranında artış, işsizlik oranında az da olsa azalma görülebilir. Faizin bu seviyelerde tutulmaya çalışılacağını iddia ediyorum. Eylül ayı ile bir arada, enflasyonda biraz yükselme olsa da, yılsonunda fazlaca büyük bir artış olacağını sanmıyorum. Döviz kurunda ise hudutlu bir artış görülebilir. Mümkün bir kapanmanın getireceği ekonomik daralmayla birlikte, bizi daha olumsuz bir tablo bekler.
ASIL RİSK KUR RİSKİ
– Batık krediler açısından ne çeşit riskler görüyorsunuz?
Türkiye Bankalar Birliği bilgilerine bakılırsa, Mart 2021 üç aylık bilanço devrinde, bankacılık bölümünün tahsil imkânı hudutlu krediler, tahsili kuşkulu krediler ve ziyan niteliğindeki krediler toplamı yaklaşık 164,8 milyar TL’dir. Bu ölçü toplam 3,8 trilyon kredinin yaklaşık yüzde 4’üdür. Mart 2020’de bu oran yüzde 5,6 idi. Firmalar için olumsuz olan bu tabloda, salgının batık krediler üzerinde bir risk oluşturmadığını söyleyebiliriz. Bankacılık dalı açısından asıl risk, kur riskidir. Bankalar Birliğine bakılırsa, Mart 2020’de 307,4 milyar TL olan döviz açık durumu, Mart 2021’de 435,4 milyar TL’ye yükseldi. Bu döviz açık durumunun kurda artış baskısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
yatırım tavsiyesi içermez