Karargah genel fotoğrafçısı Burhan Felek cephede
MEHMET BAYER – 20.04.2022 – HİBYA – Türk basın tarihinin önde gelen gazetecileri ve spor adamları içinde yer alan Burhan Felek, 1. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale’de, cephede çektiği fotoğraflarla da isminden kelam ettirdi.
Araştırmacı muharrir Mustafa Onur Yurdal, HİBYA’ya yaptığı açıklamada, biroldukça kişinin Burhan Felek’i gazeteci kimliğiyle tanıdığını, esasen hukuk mezunu olup, 1. Dünya Savaşı esnasında Başkomutanlık Vekaleti Karargahı’nın fotoğrafçısı olarak misyon yaptığını anımsattı.
Çanakkale Muharebeleri’nin sona ermesiyle, müttefiklerin yarımadayı tahliye etmesiyle Felek’in Gelibolu Yarımadası’na gelip, harp alanını fotoğrafladığına işaret eden Yurdal, ”Aslında bugün Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) arşivinde bulunan Çanakkale fotoğrafları, Harb-i Genel Panoraması ismiyle Osmanlı sonlarında Müdafaa-i Ulusala Cemiyeti faydasına satılan fotoğraf albümündeki tahliye daha sonrasını gösteren fotoğrafları Burhan Felek karargah genel fotoğrafçısı sıfatıyla kendisi çekmiştir. Bu albümlerin 10, 11, 13, 14 ve 15 numaralı olanları Çanakkale cephesi fotoğraflarıyla hazırlanmış ve hepsi tahliye daha sonrası çekilenleri içeriyordu.” dedi.
Albümlerin Almanya ve başka itilaf devletlerinde daha epey satıldığını aktaran Yurdal, ”Burhan Felek, Çanakkale cephesinin fotoğraflarını 1 değil, 2 sefer çekmiştir. 1916 yılında Vatikan’ın talebi üzerine yarımadaya gelerek müttefiklerin mezarlıklarını fotoğraflamıştır.” bilgisini verdi.
Fotoğrafların çekim öyküsü
Onur Yurdal, Burhan Felek’in, Harb-i Genel Panoraması’nda yayımlanan fotoğrafları çekme kıssasını şöyleki anlattığını kaydetti:
”Sene 1915’in ortaları. Genel karargahta fotoğrafhane yoktu. Ben de orada efradın konulduğu odada emre amade dururken, itilaf devletleri, Çanakkale cephesini, yani Gelibolu Yarımadası’ndaki kanlı harp cephesini bırakıp, sessiz sedasız terk edip, kaçtılar. Bu, Türkiye için büyük bir zafer oldu. Tahliyeden daha sonra bizim fotoğrafçılık işi başladı. Bana 2. Şube buyruk verdi, ‘Gidip cephenin hali hazırını, siperleri, harp ganimetlerinin olduğu üzere fotoğraflarını çekeceksiniz.’ Benimle birlikte gözlüklü Kenan isminde bir fotoğrafçı arkadaşımız daha varmış. Ben farkında değildim. İkimiz hastane vapuruyla denizden Akbaş İskelesi’ne sevk edildik. Bu iskele, Çanakkale cephesinin iskelesiydi. Bizim hastane gemisiyle seyahat etmemiz de tehlikeliydi. Zira Marmara’da düşman denizaltıları cirit atıyordu. her neyse, kazasız belasız Akbaş İskelesi’ne çıktık. Akbaş’a çıkar çıkmaz, bizi kıyıda, ganimetleri tasnife memur edilmiş Yüzbaşı Fuat Beyefendi isminde şeker üzere tatlı bir istihkam subayının yanına götürdüler. Burada ‘götürdüler’ kelamı o kadar rahat bir seyahati tabir etmez, zira tek atlı bir yük arabasının içine bindirdiler. Otomobilde minder yerine kuru ot doluydu. Her yer top mermileriyle delik-deşik. Bizi sevke memur bir yedek subay, bir de otomobilci vardı. Bu yedek subayı, otomobilci nefere karşı olan muamelesi bakımından hiç beğenmedim. Adamı birkaç kere kamçı ile dövdüğüne şahit oldum ve itiraz ettim. Lakin cephede bir muharip zabite kelam anlatmak zordu. Bir keresinde adamı o denli bir dövdü ki dişleri kilitlendi ve şok geçirdi. Bizim subay, adamın ağzına, kasaturasını dişleri ortasına sokarak açtı ve su içirdi. Harp yalnız insanların birbirini öldürmeleri yüzünden değil, insanların insanlığını ve merhamet hislerini kaybetmesi bakımından feci ve kozmik bir dramdır.
İstihkam subayı Fuat Beyefendi, bizi Gelibolu Yarımadası’nın ucunu teşkil eden noktada deniz kenarında buldu. Buraları vaktiyle itilaf kuvvetlerinin çıkarmaya yardım etmek için gemi rampa etmeye mahsus batırılmış eski gemilerle doluydu. Hatta bunlardan birinin ismi hiç unutmam River Clyde idi. Fuat Beyefendi bizi, bir kardeş üzere kabul etti ve az daha sonra gece yatacağımız barakaya götürdü. Burası, Kirte sırtlarında askeri tahta barakaydı, ortasında de portatif yataklar vardı. Doğrusu ben burada yatmaya korktum, zira 15 mil uzakta bir Fransız kruvazörü, sabah, öğlen, akşam beş-on salvo ile bizim oraları bombardıman ediyordu. Gayeleri, giderken bıraktıkları ve tahribe vakit bulamadıkları büyük değer ve ölçüde silah ve malzemeyi, öncedenden hazırlayıp patlatamadıkları lağımları uzaktan atışlarla patlatmaktı. Onun için bize ‘aman tel, kablo üzere şeylere dikkat edin, sakın el sürmeyin, zira burada patlamaya hazır, uzunluğu 15 metreye kadar uzanan lağımlar var’ dediler.
Birinci çektiğimiz fotoğraflar cesetler oldu
Gelibolu cephesinde birinci çektiğimiz fotoğraflar, hala gömülmemiş olan siperler önündeki düşman cesetleri olmuştu. Adamlar düştükleri vaziyette, şimdi kokmaya başlamıştı. çabucak hemen bunları gömmeye vakit bulamamıştık. daha sonrasında siperlerin içini, düşman siperleriyle bizim siperlerin hallerini olduğu üzere çektik. Düşman bir gecede bilmiyorum, kaç yüz bin kişiyi tahliye etmiş ve bundan bizim haberimiz olmamıştı. Gelibolu cephesinde düşman siperleri kum torbalarıyla destek edilmişti. Bunlardan hiç kullanılmamış, yüz binlercesi bizim elimize geçti. Lakin siperde bulunanların hepsini düşman çekilirken, süngüleyip delmişti. Düşman siperleri bu biçimde muntazam kum torbalarıyla destek edilmiş biçimdeyken, bizim siperlerde içi kumla doldurulmuş eski fesler, gömlek modülleri, hırka modülleri oldukçatu. Yani biz Çanakkale’de yalnızca göğsümüzle harp ettik. Üst tarafı birer kalıptan ibaretti. Cenup cephesine veda ettikten daha sonra bizi, Anafartalar cephesine sevk ettiler. Buraya otomobille değil, beygirle gitmemiz lazım geldi. Ben ömrümde cet binmiş adam değildim. Ağır bir fotoğraf makinesini boynumuza astık olmadı, çıkardık, önümüze koyduk, kayışla tuttuk, yola revan olduk. Anafartalar cephesinde 6. Fırka’yı Şam taburları koruma ediyordu. Tümen kumandanı daha sonradan maarif vekili olan Miralay Esat Bey’di. Bir gece fırka karargahında konuk kaldık ve yattık. Bir yemek yedik ki değil harpte, hazarda büyük kentlerde o kadar hoş yemek güç bulunur. 260 kuruş bedelle fırka kantininden yediğimiz yemekte bir et, bir zerzevat, bir de baklava vardı, baklava. Bu bu biçimde harpteki askere nasıl bakıldığını gösteren bir misaldir. Anafartalar cephesine gittik. Arıburnu cephesi de buraya yakındı. Orada dikkatimize çarpan şey, deniz suyundan tatlı su çıkarmaya mahsus aygıtlar oldu. İngilizler, olduğu üzere bunları bırakıp gitmişlerdi. Bu cephenin düşman askeri Anzak denilen Avustralyalılardan oluşuyordu. Onun için bu Anzak’lardan sağ kalanlar, Türkiye’ye gelip harp ettikleri yerleri ve bıraktıkları hemşehrilerinin anısını yad ederler. Anafartalar ve Arıburnu cephesi, Seddülbahir cephesine benzemiyordu. Seddülbahir’de iki cephe siperlerinin içindeki uzaklık 4-5 metreden ibaretken, burada 50-60 metrelik aralar vardı. Siperlerin önünde at denilen dikenli maniler vardı. Siperler daha derli, topluydu. Anafarfalar’da da fotoğraflar çekip, döndük. Bu cephelerde dikkatimize çarpan şey, uçaklardan atılan kuyruğu kanatlı, büyücek delici demir kazıklar oldu. Bunların kalem kadar küçüklerini düşman, kentlerimizde sokaklara serperek, çoluk çocuğun beyinlerini delmişlerdi.”
bir daha Gelibolu’ya dönüş
Burhan Felek’e Çanakkale cephesinin tahliyesinden bir çok daha sonra Papa tarafınca yapılan müracaat üzerine mezarlıkların fotoğrafını çekmek için yeni misyon verildiğini belirten Yurdal, Felek’in gelişmeleri şu biçimde aktardığını lisana getirdi:
”Bana ‘Çanakkale’de düşman mezarlarının fotoğrafını çekeceksin’ dediler. Ben gafil de ‘Efendim, benim daha tahliye sırasında çekilmiş mezar fotoğraflarım var.’ deyince ‘Papalık bu mezarlara layık olduğu hürmetin gösterilmediğini, düşman memleketlerin şikayeti üzerine bize söylemiş oldu ve kendisi fotoğrafçı göndermek istedi. Biz de onun yerine seni gönderiyoruz. Git, fotoğrafları çek, gel, diğer şeye de burnunu sokma’ dediler. ‘Baş üstüne’ dedim. Tekrar benim mahut 15X10 büyüklüğünde refleks koskoca Ernman makinemi omuzladım ve karadan Gelibolu’ya, Gelibolu’dan da römorkörle Gelibolu cephesi iskelesi olan Akbaş İskelesi’ne gittim. Mevsim yaz değildi. Bu cephede de meşhur Tabiye hocası (Atatürk’ün de hocası) en aksi, en sert generallerimizden Yakup Şevki Paşa vardı. Yakup Şevki Paşa’dan herkes yılıyordu. Bu ordunun kurmay lideri Şefik Beyefendi (daha sonradan paşa olup Ulusal Müdafaa Müsteşarlığına kadar yükselmiştir) paşanın sertliğine ve daha berbatı kabalığına dayanamayarak, mezunen İstanbul’a dönmüş, yerine 2. Şube Müdürü Binbaşı Burhanettin Bey’i (daha sonradan bu zat da paşa olmuştur) bırakmıştı.
Mezarlıkta binlerce haç vardı
Bana 2 atlı bir yük arabası tahsis ettiler. İçine bol ot doldurdular. Biz bu yük otomobiliyle yavaş yavaş ve eski siperlerin bıraktığı derin yollardan giderek, Gelibolu Yarımadası’nın zannederim Kirte sırtlarına yakın bir yerinde hendeseyle çizilmiş epeyce muntazam, geniş bir mezarlığa vardık. Mezarlıkta binlerce haç vardı ve üzerlerinde Gelibolu harbinde kahramanca öldüğüne dair yazılar da vardı sanıyorum. Ben, mezarlığı görür görmez şaşırdım kaldım. Bunlar, daha sonradan yapılmış mezarlıklardı ve harp alanındaki mezarlıkların da öbür türlü bulunmasına imkan yoktu. Fotoğraflarını çektiğimiz bu mezarlıklar, hala orada ve bu biçimdeki düşmanımız olan ve mezarlıklarda yatan askerlerin sahibi bulunan devletlerin egemenliği altındadır. Burayı, vakit vakit bu harpte ölen çocuklarının anaları yahut çocukları gelip ziyaret ederler. Fotoğrafları çektik. bu biçimde bugünkü 35 milimetrelik makinelerden eser yoktu. En küçük makine 6X4.5 idi. Bu da o devre bakılırsa pratik değildi. Zira, fotoğrafları daha sonradan agrandisman yapmamız gerekirdi. bu biçimdelar bu iş bize külfetli gelirdi. Onun için çekeceğimiz fotoğrafların sayısı taşıyabildiğimiz azami 6 adet çift taraflı şasilerin alabildiği 12 camla sonluydu. Daha fazlası için şasileri boşaltıp, yerine yeni camlar koymak için karanlık odaya gereksinim vardı. Bunun da Çanakkale cephesinde bulunması muhal idi. Uzatmayalım, dediğim üzere 12 fotoğrafı çektik ve dolu şasileri büyük fotoğraf çantamın içine yerleştirdik ve karargahın yolunu tuttuk.”
Hibya Haber Ajansı
MEHMET BAYER – 20.04.2022 – HİBYA – Türk basın tarihinin önde gelen gazetecileri ve spor adamları içinde yer alan Burhan Felek, 1. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale’de, cephede çektiği fotoğraflarla da isminden kelam ettirdi.
Araştırmacı muharrir Mustafa Onur Yurdal, HİBYA’ya yaptığı açıklamada, biroldukça kişinin Burhan Felek’i gazeteci kimliğiyle tanıdığını, esasen hukuk mezunu olup, 1. Dünya Savaşı esnasında Başkomutanlık Vekaleti Karargahı’nın fotoğrafçısı olarak misyon yaptığını anımsattı.
Çanakkale Muharebeleri’nin sona ermesiyle, müttefiklerin yarımadayı tahliye etmesiyle Felek’in Gelibolu Yarımadası’na gelip, harp alanını fotoğrafladığına işaret eden Yurdal, ”Aslında bugün Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) arşivinde bulunan Çanakkale fotoğrafları, Harb-i Genel Panoraması ismiyle Osmanlı sonlarında Müdafaa-i Ulusala Cemiyeti faydasına satılan fotoğraf albümündeki tahliye daha sonrasını gösteren fotoğrafları Burhan Felek karargah genel fotoğrafçısı sıfatıyla kendisi çekmiştir. Bu albümlerin 10, 11, 13, 14 ve 15 numaralı olanları Çanakkale cephesi fotoğraflarıyla hazırlanmış ve hepsi tahliye daha sonrası çekilenleri içeriyordu.” dedi.
Albümlerin Almanya ve başka itilaf devletlerinde daha epey satıldığını aktaran Yurdal, ”Burhan Felek, Çanakkale cephesinin fotoğraflarını 1 değil, 2 sefer çekmiştir. 1916 yılında Vatikan’ın talebi üzerine yarımadaya gelerek müttefiklerin mezarlıklarını fotoğraflamıştır.” bilgisini verdi.
Fotoğrafların çekim öyküsü
Onur Yurdal, Burhan Felek’in, Harb-i Genel Panoraması’nda yayımlanan fotoğrafları çekme kıssasını şöyleki anlattığını kaydetti:
”Sene 1915’in ortaları. Genel karargahta fotoğrafhane yoktu. Ben de orada efradın konulduğu odada emre amade dururken, itilaf devletleri, Çanakkale cephesini, yani Gelibolu Yarımadası’ndaki kanlı harp cephesini bırakıp, sessiz sedasız terk edip, kaçtılar. Bu, Türkiye için büyük bir zafer oldu. Tahliyeden daha sonra bizim fotoğrafçılık işi başladı. Bana 2. Şube buyruk verdi, ‘Gidip cephenin hali hazırını, siperleri, harp ganimetlerinin olduğu üzere fotoğraflarını çekeceksiniz.’ Benimle birlikte gözlüklü Kenan isminde bir fotoğrafçı arkadaşımız daha varmış. Ben farkında değildim. İkimiz hastane vapuruyla denizden Akbaş İskelesi’ne sevk edildik. Bu iskele, Çanakkale cephesinin iskelesiydi. Bizim hastane gemisiyle seyahat etmemiz de tehlikeliydi. Zira Marmara’da düşman denizaltıları cirit atıyordu. her neyse, kazasız belasız Akbaş İskelesi’ne çıktık. Akbaş’a çıkar çıkmaz, bizi kıyıda, ganimetleri tasnife memur edilmiş Yüzbaşı Fuat Beyefendi isminde şeker üzere tatlı bir istihkam subayının yanına götürdüler. Burada ‘götürdüler’ kelamı o kadar rahat bir seyahati tabir etmez, zira tek atlı bir yük arabasının içine bindirdiler. Otomobilde minder yerine kuru ot doluydu. Her yer top mermileriyle delik-deşik. Bizi sevke memur bir yedek subay, bir de otomobilci vardı. Bu yedek subayı, otomobilci nefere karşı olan muamelesi bakımından hiç beğenmedim. Adamı birkaç kere kamçı ile dövdüğüne şahit oldum ve itiraz ettim. Lakin cephede bir muharip zabite kelam anlatmak zordu. Bir keresinde adamı o denli bir dövdü ki dişleri kilitlendi ve şok geçirdi. Bizim subay, adamın ağzına, kasaturasını dişleri ortasına sokarak açtı ve su içirdi. Harp yalnız insanların birbirini öldürmeleri yüzünden değil, insanların insanlığını ve merhamet hislerini kaybetmesi bakımından feci ve kozmik bir dramdır.
İstihkam subayı Fuat Beyefendi, bizi Gelibolu Yarımadası’nın ucunu teşkil eden noktada deniz kenarında buldu. Buraları vaktiyle itilaf kuvvetlerinin çıkarmaya yardım etmek için gemi rampa etmeye mahsus batırılmış eski gemilerle doluydu. Hatta bunlardan birinin ismi hiç unutmam River Clyde idi. Fuat Beyefendi bizi, bir kardeş üzere kabul etti ve az daha sonra gece yatacağımız barakaya götürdü. Burası, Kirte sırtlarında askeri tahta barakaydı, ortasında de portatif yataklar vardı. Doğrusu ben burada yatmaya korktum, zira 15 mil uzakta bir Fransız kruvazörü, sabah, öğlen, akşam beş-on salvo ile bizim oraları bombardıman ediyordu. Gayeleri, giderken bıraktıkları ve tahribe vakit bulamadıkları büyük değer ve ölçüde silah ve malzemeyi, öncedenden hazırlayıp patlatamadıkları lağımları uzaktan atışlarla patlatmaktı. Onun için bize ‘aman tel, kablo üzere şeylere dikkat edin, sakın el sürmeyin, zira burada patlamaya hazır, uzunluğu 15 metreye kadar uzanan lağımlar var’ dediler.
Birinci çektiğimiz fotoğraflar cesetler oldu
Gelibolu cephesinde birinci çektiğimiz fotoğraflar, hala gömülmemiş olan siperler önündeki düşman cesetleri olmuştu. Adamlar düştükleri vaziyette, şimdi kokmaya başlamıştı. çabucak hemen bunları gömmeye vakit bulamamıştık. daha sonrasında siperlerin içini, düşman siperleriyle bizim siperlerin hallerini olduğu üzere çektik. Düşman bir gecede bilmiyorum, kaç yüz bin kişiyi tahliye etmiş ve bundan bizim haberimiz olmamıştı. Gelibolu cephesinde düşman siperleri kum torbalarıyla destek edilmişti. Bunlardan hiç kullanılmamış, yüz binlercesi bizim elimize geçti. Lakin siperde bulunanların hepsini düşman çekilirken, süngüleyip delmişti. Düşman siperleri bu biçimde muntazam kum torbalarıyla destek edilmiş biçimdeyken, bizim siperlerde içi kumla doldurulmuş eski fesler, gömlek modülleri, hırka modülleri oldukçatu. Yani biz Çanakkale’de yalnızca göğsümüzle harp ettik. Üst tarafı birer kalıptan ibaretti. Cenup cephesine veda ettikten daha sonra bizi, Anafartalar cephesine sevk ettiler. Buraya otomobille değil, beygirle gitmemiz lazım geldi. Ben ömrümde cet binmiş adam değildim. Ağır bir fotoğraf makinesini boynumuza astık olmadı, çıkardık, önümüze koyduk, kayışla tuttuk, yola revan olduk. Anafartalar cephesinde 6. Fırka’yı Şam taburları koruma ediyordu. Tümen kumandanı daha sonradan maarif vekili olan Miralay Esat Bey’di. Bir gece fırka karargahında konuk kaldık ve yattık. Bir yemek yedik ki değil harpte, hazarda büyük kentlerde o kadar hoş yemek güç bulunur. 260 kuruş bedelle fırka kantininden yediğimiz yemekte bir et, bir zerzevat, bir de baklava vardı, baklava. Bu bu biçimde harpteki askere nasıl bakıldığını gösteren bir misaldir. Anafartalar cephesine gittik. Arıburnu cephesi de buraya yakındı. Orada dikkatimize çarpan şey, deniz suyundan tatlı su çıkarmaya mahsus aygıtlar oldu. İngilizler, olduğu üzere bunları bırakıp gitmişlerdi. Bu cephenin düşman askeri Anzak denilen Avustralyalılardan oluşuyordu. Onun için bu Anzak’lardan sağ kalanlar, Türkiye’ye gelip harp ettikleri yerleri ve bıraktıkları hemşehrilerinin anısını yad ederler. Anafartalar ve Arıburnu cephesi, Seddülbahir cephesine benzemiyordu. Seddülbahir’de iki cephe siperlerinin içindeki uzaklık 4-5 metreden ibaretken, burada 50-60 metrelik aralar vardı. Siperlerin önünde at denilen dikenli maniler vardı. Siperler daha derli, topluydu. Anafarfalar’da da fotoğraflar çekip, döndük. Bu cephelerde dikkatimize çarpan şey, uçaklardan atılan kuyruğu kanatlı, büyücek delici demir kazıklar oldu. Bunların kalem kadar küçüklerini düşman, kentlerimizde sokaklara serperek, çoluk çocuğun beyinlerini delmişlerdi.”
bir daha Gelibolu’ya dönüş
Burhan Felek’e Çanakkale cephesinin tahliyesinden bir çok daha sonra Papa tarafınca yapılan müracaat üzerine mezarlıkların fotoğrafını çekmek için yeni misyon verildiğini belirten Yurdal, Felek’in gelişmeleri şu biçimde aktardığını lisana getirdi:
”Bana ‘Çanakkale’de düşman mezarlarının fotoğrafını çekeceksin’ dediler. Ben gafil de ‘Efendim, benim daha tahliye sırasında çekilmiş mezar fotoğraflarım var.’ deyince ‘Papalık bu mezarlara layık olduğu hürmetin gösterilmediğini, düşman memleketlerin şikayeti üzerine bize söylemiş oldu ve kendisi fotoğrafçı göndermek istedi. Biz de onun yerine seni gönderiyoruz. Git, fotoğrafları çek, gel, diğer şeye de burnunu sokma’ dediler. ‘Baş üstüne’ dedim. Tekrar benim mahut 15X10 büyüklüğünde refleks koskoca Ernman makinemi omuzladım ve karadan Gelibolu’ya, Gelibolu’dan da römorkörle Gelibolu cephesi iskelesi olan Akbaş İskelesi’ne gittim. Mevsim yaz değildi. Bu cephede de meşhur Tabiye hocası (Atatürk’ün de hocası) en aksi, en sert generallerimizden Yakup Şevki Paşa vardı. Yakup Şevki Paşa’dan herkes yılıyordu. Bu ordunun kurmay lideri Şefik Beyefendi (daha sonradan paşa olup Ulusal Müdafaa Müsteşarlığına kadar yükselmiştir) paşanın sertliğine ve daha berbatı kabalığına dayanamayarak, mezunen İstanbul’a dönmüş, yerine 2. Şube Müdürü Binbaşı Burhanettin Bey’i (daha sonradan bu zat da paşa olmuştur) bırakmıştı.
Mezarlıkta binlerce haç vardı
Bana 2 atlı bir yük arabası tahsis ettiler. İçine bol ot doldurdular. Biz bu yük otomobiliyle yavaş yavaş ve eski siperlerin bıraktığı derin yollardan giderek, Gelibolu Yarımadası’nın zannederim Kirte sırtlarına yakın bir yerinde hendeseyle çizilmiş epeyce muntazam, geniş bir mezarlığa vardık. Mezarlıkta binlerce haç vardı ve üzerlerinde Gelibolu harbinde kahramanca öldüğüne dair yazılar da vardı sanıyorum. Ben, mezarlığı görür görmez şaşırdım kaldım. Bunlar, daha sonradan yapılmış mezarlıklardı ve harp alanındaki mezarlıkların da öbür türlü bulunmasına imkan yoktu. Fotoğraflarını çektiğimiz bu mezarlıklar, hala orada ve bu biçimdeki düşmanımız olan ve mezarlıklarda yatan askerlerin sahibi bulunan devletlerin egemenliği altındadır. Burayı, vakit vakit bu harpte ölen çocuklarının anaları yahut çocukları gelip ziyaret ederler. Fotoğrafları çektik. bu biçimde bugünkü 35 milimetrelik makinelerden eser yoktu. En küçük makine 6X4.5 idi. Bu da o devre bakılırsa pratik değildi. Zira, fotoğrafları daha sonradan agrandisman yapmamız gerekirdi. bu biçimdelar bu iş bize külfetli gelirdi. Onun için çekeceğimiz fotoğrafların sayısı taşıyabildiğimiz azami 6 adet çift taraflı şasilerin alabildiği 12 camla sonluydu. Daha fazlası için şasileri boşaltıp, yerine yeni camlar koymak için karanlık odaya gereksinim vardı. Bunun da Çanakkale cephesinde bulunması muhal idi. Uzatmayalım, dediğim üzere 12 fotoğrafı çektik ve dolu şasileri büyük fotoğraf çantamın içine yerleştirdik ve karargahın yolunu tuttuk.”
Hibya Haber Ajansı