Uzunca bir müddetdir, yüklü olarak Kamu Özel İşbirliği (KÖİ) projelerindeki riskleri yazıyorum. Bu risklerin en büyüğü verilen garantilerdir. Garantilerin en kıymetlisi nazaranvli şirketlere verilen gelir garantileri ve bankalara verilen borç üstlenim taahhütleridir.
KÖİ kontratlarında verilen garantilerin idaresi tehlikeli riskler içermektedir. Bu niçinle bu garantilerin finansal risklerinin epey yeterli tahlil edilmesi gerekmektedir.
Bu tahlillerde, garantilerin mili bütçe ve hizmet kullanıcıları üstündeki finansal yükleri gerçekçi halde hesaplanmalıdır. Bu gelir garantilerinin ödenebilirliği test edilmelidir.
Pahalı okur, Türkiye’de bu tahlillerin âlâ yapılmadığını biliyoruz.
Nereden mi biliyoruz?
Hem resmi raporlardan birebir vakitte memleketler arası çalışmalardan. (Bir orta huzurlarınıza bunları da getiririm).
Gelin şimdilik bir yerlerden başlayalım.
KISA BİR TARİHÇE
Bugünlerde sıkça konuştuğumuz Yap-İşlet-Devret (YİD) prosedürünün ve gelir garantilerinin mucidi Cumhurbaşkanı Turgut Özal’dır.
Özal’ın 1984 yılında çıkarttığı 3096 sayılı Kanun ile yerli ve yabancı şirketlerin elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticareti ile bakılırsavlendirilmesine ait tarzlar düzenlendi.
Kanunda, YİD formülüyle yeni tesislerin yapılması öngörüldü. Ayrıyeten, mevcut kamu tesislerinin işletme haklarının devredilmesine (İHD) karar verildi.
Yap-İşlet (Yİ) tekniğiyle termik santrallerin yapılmasını öngoren 4283 sayılı Kanun ise 1997 yılında Anavatan Partisi, Demokratik Sol Parti ve Demokratik Türkiye Partisi (ANASOL-D) koalisyon hükümetince yürürlüğe sokuldu.
YİD ve Yİ halleriyle yapılan elektrik santrallerinde de cömert gelir garantileri verildi. (Bu garantilerin boyutunu asla öğrenemedik. Yetkililer, KÖİ mukavelelerinde şeffaflığı bu biçimde da sevmiyorlardı. Artık de!).
Yetmedi.
BOTAŞ doğalgaz çevrim santrallerine doğal gaz tedariki garantisi verdi.
AK Parti hükümetlerinin ulaştırma bölümünde sıkça kullandığı 3996 sayılı genel YİD Kanunu, 1994 yılında Gerçek Yol Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) selefi olan Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) koalisyon hükümeti tarafınca çıkartıldı. (Neymiş? CHP zihniyeti de YİD prosedürünü yıllar evvelce biliyormuş ve kullanmış).
Bu Kanuna nazaran SHP’li Kocaeli Belediyesi 1990’lı senelerda Yuvacık Barajını yaptı. Bu proje kapsamında Hazine tüketemediğimiz su için nazaranvli şirkete 2 milyar dolar gelir garantisi ödedi.
(Doğruya gerçek. 1990’lı senelerdaki projelerdeki minimum gelir garantileri AK Parti devrindeki verilen gelir garantilerinin yanında fazlaca pak kalır. Münasebetimi ileride söyleyeceğim. Biraz sabredin lütfen).
2001 krizindeki kur şoku niçiniyle döviz bazlı gelir garantilerinin TL karşılıkları devasa boyutlara ulaştı. Bu da ulusal bütçeye önemli bir finansman yükü getirdi. Bu niçinle, yeni projelerdeki döviz bazlı gelir garantisi uygulamasına son verildi. (Hakkını verelim. O vakit döviz bazlı gelir garantilerinin sonlandırılmasında IMF de hayli tesirli oldu).
Bu süreçte, bütçeye gelir yaratmak ismine yalnızca mevcut tesislerin işletme hakları devredildi.
Ne vakte kadar?
2007-2008 GLOBAL FİNANSAL KRİZİ
2007 yılında yaşanan global krizi biliyorsunuz. Gelişmiş ülkelerin merkez bankaları, krizde zorda kalan şirketleri kurtarmak emeliyle çuvallar dolusu para bastı. Bu paralar Türkiye dâhil gelişen ülkelere de geldi.
Sermaye girişlerinin gelişen ülke ekonomileri üzerinde iki değerli tesiri oldu. Birincisi bu ülkelerde dış kredi temini kolaylaştı. İkincisi de gelişen ülkelere yönelik döviz arzı lokal paraları kıymetli hale getirdi.
Bu gelişmeler, Türkiye’de KÖİ projeleri için bir fırsat olarak görüldü.
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı datalarına göre 1991-2021 içinde 157,4 milyar dolar meblağında KÖİ kontratı imzalandı.
Bunun 77 milyar doları İHD ve 80 milyarı da yeni yatırımdır.
İHD’lerin % 86’sı ve yeni yatırımların da % 71’i 2008 yılından daha sonra gerçekleştirildi. 2008 daha sonrasında yapılan toplam KÖİ projelerinin oranı da % 78’dir.
2001 yılından evvelki projelerin oranı % 14’dür. (Değerli okur, 1990’larda yapılan projeler, son periyotta gerçekleştirilenlerin yanında temiz kalır demiştim ya. İşte bu niçinle dedim).
Daha da değerlisi, bu mukavelelerin % 64’ü 2008-2013 yılları içinde imzalandı (Yaklaşık 100 milyar dolar).
(Aramızda kalsın. Bu tespitleri yapabilmek için, bu sayıları bilmek gerekiyor).
AK Parti 2005 yılında İngiltere’den model alınan kent hastaneleri kanunu çıkarttı. 2009 yılından itibaren etkin halde kent hastaneleri ihalelerine çıkıldı.(Hatırlatayım. Kent hastanelerinde verilen gelir garantisi 81 milyar dolardır).
sonrasındasında, tıpkı prosedürle okul ve öğrenci yurdu yapmak için yasal düzenlemeler yapıldı.(Bildiğim kadarıyla, bu projelerde ihaleye çıkılmadı).
(İngiltere’nin bu teknikle yaptığı projelerde niye ve nasıl başarısız olduğunu ve sonunda da bu usulü terk ettiğini daha evvel yazmıştım).
AK Parti hükümeti yabancı bankaların KÖİ projelerine kredi vermelerini kolaylaştırmak için 2013 yılında Borç Üstlenim Taahhüdü sistemini geliştirdi. Bu düzenek çerçevesinde; KÖİ kontratının fesih edilmesi durumunda, yurt haricinden alınan krediyi Hazine ve Maliye Bakanlığı üstlenilmektedir. (Bakanlık bilgilerine nazaran Haziran 2021 itibariyle 17,2 milyar dolar borç üstlenim taahhüdü verildi).
2008-2013 periyodunu seçme sebebimi de gelin anlatayım.
DÖVİZ KURLARI
Global krizden daha sonra Türkiye’ye epey para geldi. Artan döviz arzı da Türk Lirasını kıymetli hale getirdi demiştim ya.
Hah işte! Bunu yetkililerimiz de gördü. (Hatırlayın lütfen. 2008-2013 yılları içinde ortalama dolar kuru 1,62 TL idi).
Sanırım, yetkililerimiz bu devranın daima bu biçimde süreceğini düşündüler. (Değerli okur, DPT eski Planlama Uzmanı olarak bir hatırlatmada bulunayım. Geleceğin hayli özelliği vardır. Lakin, en büyük özelliği gelmesidir).
Akkuyu Nükleer Santrali, kent hastaneleri ve ulaştırma kontratlarında toplam 157 milyar dolar meblağında gelir garantisi verildi. Bunun yaklaşık 4 milyar dolarını ödedik. Hazır mısınız? 153 milyarı bekliyor. (Siz maaşınızı dolarla mı alıyordunuz?).
Dolar kuru 1 TL arttığında; minimum gelir garantisi borcu Türk Lirası cinsinden 153 milyar artıyor. (Bu da 54 milyon 160 bin net minimum fiyat demektir).
ZARARIN BOYUTU?
Bu yazının yazıldığı günkü dolar kuru 8,56 TL.
2010’lı senelerdan bu yana TL dolar karşısında yaklaşık 6,94 TL paha kaybetti.
Kurdaki bu kıymet kaybı niçiniyle TL cinsinden artan gelir garantisi borçlarını da sizler hesaplayın lütfen. 6,94 ile 157 milyar doları çarpacaksınız.
bir daha dayanamadım, süreci yerinize ben yaptım.
1 trilyon 89 milyar TL’lik kur kaybı ziyanına şahit olacaksınız.
Ya da 386 milyon taban fiyata.
Güzel pazarlar.
KÖİ kontratlarında verilen garantilerin idaresi tehlikeli riskler içermektedir. Bu niçinle bu garantilerin finansal risklerinin epey yeterli tahlil edilmesi gerekmektedir.
Bu tahlillerde, garantilerin mili bütçe ve hizmet kullanıcıları üstündeki finansal yükleri gerçekçi halde hesaplanmalıdır. Bu gelir garantilerinin ödenebilirliği test edilmelidir.
Pahalı okur, Türkiye’de bu tahlillerin âlâ yapılmadığını biliyoruz.
Nereden mi biliyoruz?
Hem resmi raporlardan birebir vakitte memleketler arası çalışmalardan. (Bir orta huzurlarınıza bunları da getiririm).
Gelin şimdilik bir yerlerden başlayalım.
KISA BİR TARİHÇE
Bugünlerde sıkça konuştuğumuz Yap-İşlet-Devret (YİD) prosedürünün ve gelir garantilerinin mucidi Cumhurbaşkanı Turgut Özal’dır.
Özal’ın 1984 yılında çıkarttığı 3096 sayılı Kanun ile yerli ve yabancı şirketlerin elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticareti ile bakılırsavlendirilmesine ait tarzlar düzenlendi.
Kanunda, YİD formülüyle yeni tesislerin yapılması öngörüldü. Ayrıyeten, mevcut kamu tesislerinin işletme haklarının devredilmesine (İHD) karar verildi.
Yap-İşlet (Yİ) tekniğiyle termik santrallerin yapılmasını öngoren 4283 sayılı Kanun ise 1997 yılında Anavatan Partisi, Demokratik Sol Parti ve Demokratik Türkiye Partisi (ANASOL-D) koalisyon hükümetince yürürlüğe sokuldu.
YİD ve Yİ halleriyle yapılan elektrik santrallerinde de cömert gelir garantileri verildi. (Bu garantilerin boyutunu asla öğrenemedik. Yetkililer, KÖİ mukavelelerinde şeffaflığı bu biçimde da sevmiyorlardı. Artık de!).
Yetmedi.
BOTAŞ doğalgaz çevrim santrallerine doğal gaz tedariki garantisi verdi.
AK Parti hükümetlerinin ulaştırma bölümünde sıkça kullandığı 3996 sayılı genel YİD Kanunu, 1994 yılında Gerçek Yol Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) selefi olan Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) koalisyon hükümeti tarafınca çıkartıldı. (Neymiş? CHP zihniyeti de YİD prosedürünü yıllar evvelce biliyormuş ve kullanmış).
Bu Kanuna nazaran SHP’li Kocaeli Belediyesi 1990’lı senelerda Yuvacık Barajını yaptı. Bu proje kapsamında Hazine tüketemediğimiz su için nazaranvli şirkete 2 milyar dolar gelir garantisi ödedi.
(Doğruya gerçek. 1990’lı senelerdaki projelerdeki minimum gelir garantileri AK Parti devrindeki verilen gelir garantilerinin yanında fazlaca pak kalır. Münasebetimi ileride söyleyeceğim. Biraz sabredin lütfen).
2001 krizindeki kur şoku niçiniyle döviz bazlı gelir garantilerinin TL karşılıkları devasa boyutlara ulaştı. Bu da ulusal bütçeye önemli bir finansman yükü getirdi. Bu niçinle, yeni projelerdeki döviz bazlı gelir garantisi uygulamasına son verildi. (Hakkını verelim. O vakit döviz bazlı gelir garantilerinin sonlandırılmasında IMF de hayli tesirli oldu).
Bu süreçte, bütçeye gelir yaratmak ismine yalnızca mevcut tesislerin işletme hakları devredildi.
Ne vakte kadar?
2007-2008 GLOBAL FİNANSAL KRİZİ
2007 yılında yaşanan global krizi biliyorsunuz. Gelişmiş ülkelerin merkez bankaları, krizde zorda kalan şirketleri kurtarmak emeliyle çuvallar dolusu para bastı. Bu paralar Türkiye dâhil gelişen ülkelere de geldi.
Sermaye girişlerinin gelişen ülke ekonomileri üzerinde iki değerli tesiri oldu. Birincisi bu ülkelerde dış kredi temini kolaylaştı. İkincisi de gelişen ülkelere yönelik döviz arzı lokal paraları kıymetli hale getirdi.
Bu gelişmeler, Türkiye’de KÖİ projeleri için bir fırsat olarak görüldü.
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı datalarına göre 1991-2021 içinde 157,4 milyar dolar meblağında KÖİ kontratı imzalandı.
Bunun 77 milyar doları İHD ve 80 milyarı da yeni yatırımdır.
İHD’lerin % 86’sı ve yeni yatırımların da % 71’i 2008 yılından daha sonra gerçekleştirildi. 2008 daha sonrasında yapılan toplam KÖİ projelerinin oranı da % 78’dir.
2001 yılından evvelki projelerin oranı % 14’dür. (Değerli okur, 1990’larda yapılan projeler, son periyotta gerçekleştirilenlerin yanında temiz kalır demiştim ya. İşte bu niçinle dedim).
Daha da değerlisi, bu mukavelelerin % 64’ü 2008-2013 yılları içinde imzalandı (Yaklaşık 100 milyar dolar).
(Aramızda kalsın. Bu tespitleri yapabilmek için, bu sayıları bilmek gerekiyor).
AK Parti 2005 yılında İngiltere’den model alınan kent hastaneleri kanunu çıkarttı. 2009 yılından itibaren etkin halde kent hastaneleri ihalelerine çıkıldı.(Hatırlatayım. Kent hastanelerinde verilen gelir garantisi 81 milyar dolardır).
sonrasındasında, tıpkı prosedürle okul ve öğrenci yurdu yapmak için yasal düzenlemeler yapıldı.(Bildiğim kadarıyla, bu projelerde ihaleye çıkılmadı).
(İngiltere’nin bu teknikle yaptığı projelerde niye ve nasıl başarısız olduğunu ve sonunda da bu usulü terk ettiğini daha evvel yazmıştım).
AK Parti hükümeti yabancı bankaların KÖİ projelerine kredi vermelerini kolaylaştırmak için 2013 yılında Borç Üstlenim Taahhüdü sistemini geliştirdi. Bu düzenek çerçevesinde; KÖİ kontratının fesih edilmesi durumunda, yurt haricinden alınan krediyi Hazine ve Maliye Bakanlığı üstlenilmektedir. (Bakanlık bilgilerine nazaran Haziran 2021 itibariyle 17,2 milyar dolar borç üstlenim taahhüdü verildi).
2008-2013 periyodunu seçme sebebimi de gelin anlatayım.
DÖVİZ KURLARI
Global krizden daha sonra Türkiye’ye epey para geldi. Artan döviz arzı da Türk Lirasını kıymetli hale getirdi demiştim ya.
Hah işte! Bunu yetkililerimiz de gördü. (Hatırlayın lütfen. 2008-2013 yılları içinde ortalama dolar kuru 1,62 TL idi).
Sanırım, yetkililerimiz bu devranın daima bu biçimde süreceğini düşündüler. (Değerli okur, DPT eski Planlama Uzmanı olarak bir hatırlatmada bulunayım. Geleceğin hayli özelliği vardır. Lakin, en büyük özelliği gelmesidir).
Akkuyu Nükleer Santrali, kent hastaneleri ve ulaştırma kontratlarında toplam 157 milyar dolar meblağında gelir garantisi verildi. Bunun yaklaşık 4 milyar dolarını ödedik. Hazır mısınız? 153 milyarı bekliyor. (Siz maaşınızı dolarla mı alıyordunuz?).
Dolar kuru 1 TL arttığında; minimum gelir garantisi borcu Türk Lirası cinsinden 153 milyar artıyor. (Bu da 54 milyon 160 bin net minimum fiyat demektir).
ZARARIN BOYUTU?
Bu yazının yazıldığı günkü dolar kuru 8,56 TL.
2010’lı senelerdan bu yana TL dolar karşısında yaklaşık 6,94 TL paha kaybetti.
Kurdaki bu kıymet kaybı niçiniyle TL cinsinden artan gelir garantisi borçlarını da sizler hesaplayın lütfen. 6,94 ile 157 milyar doları çarpacaksınız.
bir daha dayanamadım, süreci yerinize ben yaptım.
1 trilyon 89 milyar TL’lik kur kaybı ziyanına şahit olacaksınız.
Ya da 386 milyon taban fiyata.
Güzel pazarlar.