Duyuların Belleği

[Halilca]

Zihnin, duyular olmaksızın fizikî dünyaya yönelik bilgi üretmesi mümkün değildir. Dış dünyadan gelen bilgilerle nöronlar aracılığıyla fizikî temas kurulmakta ve kortikal irtibatlar yardımıyla hipokampus,amigdala ve hudut sisteminin öbür yapılarına ulaşmaktadır. Dünyayı anlamak ve çevreyi yapılandırmak üzere bir objenin ne ve nerede olduğu bilgisine sahip olmak duyuların muazzam sayıda bilgiden bir kısmını süzmesi ve kodlaması ile mümkündür. Koklama, görme, tatma ve hissetme ile uyaranların manalandırılması, beyinde kodlanması, gruplanması,detayların saklanması ve reaksiyonun oluşması gerçekleşir. İnsan beyni etraftan gelen bilinmeyen ve birbiriyle yarışan bilgilerden en gerçek kararı elde etmek için bu duyusal kayıtları kullanır.Duyusal girdiler kortekse görme,işitme,dokunma,tat alma ve koklama olmak üzere beş temel sistem ile belli bir temsil oluşturmak üzere ulaşmaktadır. Bu sistemler fizikî dünyanın algısında vazgeçilmez ve farklı başka değere sahip olup her yeni uyarıcı yeni semboller oluşturarak organizmanın dış dünyaya yönelik bilgiler elde etmesini sağlamaktadır. Girdiler tahlil edilerek kodlanır, geçmiş yargı ve öğretilerden beslenir ve nihayet dış dünya ile ilgili yorumlar dizini ortaya çıkar. Bu süreç pek karmaşık bir dizi süreç gerektirir. Nöroanatomi beyni dört temel kısım olarak sınıflandırmaktadır. Her ne kadar loblar bir arada çalışsa da birtakım zihinsel süreçlerde aşikâr bir bölge öne çıkmaktadır. Talamus, koku haricinde başka tüm duyu organlarından gelen dataların denetim edildiği bilişsel süreçleri yöneten yapıdır. Hipokampus alınan ayrıntıların içerik tahlili, geçmiş yaşantılarla karşılaştırma, bilginin depolanması sürecinin yürütüldüğü merkez iken Amigdala ise duyuları tanıma ve söz etme ile ilgili nazaranv alandır. Duyular olaylara,kişilere,nesnelere ve dış dünyaya yönelik algı ve tavır geliştirmede ekonomik bir araçtır. İnsanın etrafla ahengini kolaylaştırır ve Bilhassa hayatta kalmaya yardımcı olacak kritik ayrıntıları seçerek belleğe daha kuvvetli biçimde kaydettiği için hayati değer taşıyan bilgiye organizma hayli süratli karşılık verme imkanına sahiptir.Depolanan mevcut bilgiler algıyı verimli, yanlışsız, yaşanan durumla uyumlu olan en düzgün çıkarımı sağlamak üzere kullanır.Fiziksel dünyanın değişen yapısına uygun ve organizmanın değişen gereksinimlerini gözetecek halde birtakım sistemlerin öne çıktığı görülmektedir.Bu bağlamda koku duyusunun hayatta kalma talihini artırmak üzere evrimleştiği ve günümüze dek büyük oranda gelişmiş yapısını koruduğuna yönelik kıymetli işaretlerle karşılaşmaktayız.Diğer duyularla karşılaştırıldığında koku sistemi üst bilişle direkt temasları yardımıyla etraf hakkında bilgi toplamak için daha ekonomik bir imkan sunmaktadır. Bu bağlamda koku alma sürecine aracılık eden nöral yollar ve düzenekler başka duyu sistemlerinin anatomik tertibinden çok farklılık göstermektedir. Duyum, dış dünyadan duyu organlarına ulaşan fizikî gücün sinirsel güce dönüştürülmesi süreci iken Algı ise duyusal girdilerin yorumlanma faaliyetine karşılık gelmektedir ve duyuma oranla daha yüksek seviyede bir bilişi ve daha karmaşık süreci kapsar. ötürüsıyla duyular ile algı etkileşim ve transfer bağı ortasındadır diyebiliriz. İnsanın öznel dizaynları, uyaranları gruplama ve bütünleme eğilimi, geçmiş yaşantılardan elde edilen izlenimler, travma, depresyon üzere ruh sıhhati patolojilerinin varlığı algıyı şekillendirir. Algı, geçmiş tecrübelerden, inançlardan, kültürel bedellerden, öğrenilen bilgilerden, ön kabullerden,beynin başlangıçtaki yapılanma biçiminden büyük ölçüde etkilenmektedir. beraberinde koku üzere anlık faktörlerden de etkilenir. Yeni gelen duyusal datalar algılama sürecini bir daha yapılandırır. Duyu organları vasıtasıyla etraftan toplanan datalar, kanılar, algılar ve tecrübeler bir daha kullanılmak üzere bellekte depolanır. Hatırlanması gereken malzemeler uzun periyodik bellek deposunda taranarak gerekli bilginin bulunmasıyla hatırlanmaktadır. Dağınık bir ağ sistemi tarafınca denetim edilen Bellek, duyu sistemleri ve algı süreçleriyle etkileşerek üst biliş faaliyetler için data tabanı sağlayan oldukça karmaşık bir sistemdir.Yapılan araştırmalar koku, his ve hafıza içindeki ilişkiyi ortaya koyan davranışsal bulgular ile koku duyusunu öteki duyulardan ayrıştıran sinirsel temaslarını gösteren nöro-görüntülerin örtüştüğünü göstermektedir.Görsel ve işitsel düzeneklerin haricinde koku duyusunun otomatik süreçlerde pek faal olduğuna yönelik deliller mevcuttur. Kokulandırılmış ortamda görülen davranış değişikliklerinin büyük bir kısmı otomatik olarak gerçekleşmektedir.Koku alma duyusunun evrimsel açıdan korunduğu insanın sahip olduğu en eski sistem olduğu düşünülüyor. Koku sisteminin biyolojik sadeliği ve üst bilişle kurduğu anatomik bağlar yardımıyla koku duyusu etraf hakkında bilgi toplamak için çok süratli bir araç. Koku tecrübesi evvela hedonik yahut estetik olarak deneyimlenmektedir. Organizma, bilinen ve güzel bir tecrübeyle kodlanmış koku algıladığında, bilinmeyen koku algıladığından daha farklı tepki geliştirmektedir. Beynimizin hislerle bağlantılı bir kısmı olan amigdala koku duyumuzla direkt alakalıdır. Örnek vermek gerekirse, amigdala bilinmeyen kokuya daha yüksek aktivasyon göstermektedir. Amigdala duyusal tarafı olan içeriğin hipokampus tarafınca daha canlı biçimde depolanmasını sağlamaktadır. Koku ile kodlanmış belleğin daha canlı anılardan oluşması bu kortikal bağlar yardımıyla olduğu kabul edilmektedir. Linda buck ve Richard Axel yaptıkları çalışmada farelerin koku reseptör proteinlerini kodlayan 1000 genden oluşan gen ailesini keşfetmişlerdir. Koku alma hassaslığı mevcut koku alma reseptörlerinden hayli daha fazla sayıda koku molekülünün ayrımının yapılmasına imkan vermektedir.Koku sistemi feromonları çeşitler ortası bağlantısı sağlayarak hormonal değişiklikler, uygun eş seçme, saldırganlık üzere içgüdüsel davranışları uyararak etrafa uygun karar vermesini ve davranış sergilemesini sağlamaktadır.İşte kokuların ömrümüzü yönettiği en kıymetli alanlardan biri: Duygudurum. Temelinde kokunun kültürü ve toplumu şekillendiren en önemli ögelerden biri olduğunu söylesek yanlış yapmış olmayız. Bu fikir evvelce kültürel antropoloji ve gündelik tarih araştırmaları alanında çalışan bilim adamları tarafınca lisana getirilmiştir. Kokular tarih boyunca muharrirlerin ve şairlerin ilgisini çekmiştir. Araştırmacılar edebiyatta kokulara XVI.yüzyıldan itibaren yer verilmeye başladığını lisana getirmektedir. 2000’li senelerdan itibaren gerek Batı’da gerekse Rusya’da koku olgusu disiplinlerarası bir yaklaşımla incelenmeye başlanmıştır. Rusya’da edebiyatbilim çerçevesinde yapılan koku araştırmaları bu senelerda sürat kazanmış ve ‘’olfaktör edebiyatbilim’’ olarak tanımlanan başka bir araştırma alanı oluşturmuştur. 2003 yılında Rusya’da yayınlanan iki ciltlik “Ароматы и запахи в культуре” isimli çalışma Rus ve Avrupalı psikolog, biyolog,antropolog ve koku uzmanlarının araştırmalarını tanıtmış ve Rusya’da bu alanda birinci kapsamlı çalışma olduğunu görürüz. Rus edebiyatında estetik bir kavram olarak koku İvan Bunin tarafınca tanıtılmıştır. Bunin,1900 yılında yayınlanan ‘’Antonov Elmaları’’ hikayesinde evvel kokunun insanın anılarını canlandırdığını ve bellekte geçmişin dünyasını yarattığını göstermişti. Hikaye; ‘’…Güneşli sonbaharın birinci günleri aklıma geliyor(…) Büyük, altın renge bürünmüş, kurumuş ve seyrekleşmiş elma bahçesi, akçaağaçlar içindeki patikalar, dökülmüş yaprakların yavaşça kokusu ve-bal ve sonbahar tazeliğinin kokusunu içine çekmiş Antonov elmalarının kokusunu hatırlarım’’ satırlarıyla başlar. Kokular anlatıcının anılarındaki sesleri ve imgeleri canlandırır. Yer vakte karşı güçsüz düşer ama koku, anılardaki yerleri daima canlı tutmaktadır. Dünya edebiyatında ise koku gücünün gösterildiği en ünlü yapıtlardan biri Marcel Proust’un ‘’Kayıp Vaktin İzinde’’ isimli romanıdır. Fransız ve dünya edebiyatının en kıymetli üslup müelliflerinden biri olan Marcel Proust, on dört yıllık emeğinin eseri olan Kayıp Vaktin İzinde serisinde yüzlerce karakterin hayatını vaktin kozmik ve ruhsal algısından yola çıkarak kurgular. Vaktin eşsiz devinimi içerisinde insanı inceler.Algıların ve alışkanlıkların bir madlenle neler yaratabileceğinin gösterildiği bu roman çağdaş çağların edebi anlayışını değerli ölçülerde değiştirmiştir.Proust’un romanının birinci cildinde anlatıcı olarak tanınacak karakteri, bir madleni çaya batırır,madlenin tadında geçmişini yakalar ve romanın devamı vaktin döngüselliği ve karakterlerin vakit ortasındaki varoluşuyla geçer. Roman, okurun nazarında yeniden yaratılmalıdır ve vakit da yedi ciltlik serinin içerisinde bükülür, kesimlere ayrılır ve tekrar yaratılır. Bu yaratım karakterlerin hepsini gerçek hayatta olduklarından farklı noktalara taşır, roman boyunca romanın şimdisinde geri dönüşler yaşanır ve olaylar bükülen vaktin yarattığı tesirlere bakılırsa bir daha şekillenir. Çaya batırılan madleni ve anlatıcının babaannesini hatırlatan Grand hotel’deki odayı, kesikli vakit kronolojisinin olayı yaratışına örnek olarak verebiliriz. Anlatıcının omurundaki değişiklikleri hatırlayışı ana karakter de dahil herkesi tesirler, olayların vakte bağlı olarak değişimini ortaya koyar. Balbec’teki odanın iki farklı ziyarette iki farklı duyguyu yaratması, yerin vakte bağlı döngüselliğine çok âlâ bir örnektir. Çaya batırılan madlen keki ile bellekte yapılan seyahatin, hisler ilavesiyle uyarılmış olduğunu okuyoruz. Birtakım yiyeceklerin, tek başına beş temel tatla açıklanamayan süreklilik ve ağız dolgunluğu üzere lezzet özelliklerine sahip olduğu ve retronazal aroma hissini artırdığı bugün biliniyorken bu hususla ilintili romandaki en çarpıcı kısımlardan biri Proust’un insan belleğinin koku ve tat duyuları yardımıyla varolduğunu betimlediği bir paragraftır: ne var ki, uzak bir geçmişten geriye hiç bir şey kalmadığında, beşerler öldükten, objeler yok olduktan daha sonra, bir tek onlardan daha kırılgan, fakat daha uzun ömürlü, daha unsurdan mahrum, daha daima, daha sadık olan koku ve tat,daha uzun bir süre, ruhlar üzere,diğer her şeyin yıkıntısı üzerinde hatırlamaya,beklemeye, ummaya(…) anının devasa yapısını taşımaya devam ederler’’.hayatın, cihandaki bütün vakit ve yer bağlantısının anlardan meydana gelişi ve kainatın bu anlar üzerinden gidilerek vakit temelinde yaratımı, vakit ile yerin birbiriyle temaslı ve birbirine muhtaç olarak sonsuza kadar var olup olmayacağına dair görüşler, özgün ve yanıtsız soruları da birlikteinde getiren, bağımsız bir disiplin oluşturmuştur.Bazı kokular nitekim de bize bir şeyleri anımsatır.niçin kokuyu olduğu hâliyle yaşamaktan çok onun bellekteki yansımalarını yaşarız? Pekala, kokuların bize anımsattığı şeylerin her vakit farkında mıyız? Yoksa farkında olmadan da günlük hayatımızda kokuların bize dokunuşları oluyor mu? Bu sorunun karşılığı için de “Evet!” diyebiliriz. Hatta uykudayken bile kokuların “yaşamımızı yönettiği” söylenebilir. Ritter, Strick, Bos, Van Baaren ve Dijksterhuis (2012) tarafınca yürütülen bir çalışmada üzerine düşünülmesi gereken kimi bilgiler iştirakçilere sunulurken ortama bir koku sıkılmıştır. Yani bilgi ile koku eşleştirilmiştir. İştirakçilerin gece uyurken birebir kokunun yeniden sunulması yardımıyla sonraki gün gerçekleştirilen yaratıcılık vazifesinde (üzerine düşünülmesi gereken mevzu hakkında) yüksek performanslar gösterdikleri bulunmuştur. İnsan günde ortalama 20.000 kere nefes almaktadır. Her nefes alışında epeyce çeşitli koku kaynaklarından moleküller koku alma sistemine ulaşmaktadır. Nefes almak koklamak işe eş bedeldir dersek kaçınılamaz bir uyarandan bahsetmiş olduğumiz manasına gelir. Koku inhalasyonla burun mukozasından kan dolanımına girer ve bu biçimdece koku duyusu ile nörolojik ve sinirsel aktivasyon gerçekleşmiş olur. Koku alma epitelinde burun mukusunda eriyen koku unsurları ile teması sağlayan milyonlarca koku alma nöronu bulunmaktadır. Evvel bu koku duyu nöronları tarafınca saptanmaktadır. Akabinde bu nöronlar beyindeki koku alma ampulüne sinyaller göndermektedir. Koku ayrıntıları talamusa uğramadan kokunun duygusal ve fizyolojik tesirlerine aracılık eden limbik alanlara, feromonlara hormonal ve davranışsal yansılar üretmek üzere iletilmektedir. fMrı görüntüleme ile koku sisteminde amigdala,priform,talamus ve hipokampus alanlarının etkin olduğu görülmüştür. Koku sisteminin ayırıcı yapısının bir kararı olarak kokunun belleği, yaratıcılığı, ağrı algısını, karar verme tekniklerini etkileyen üst bilişsel işlevlerle direkt irtibat kurduğunu göstermektedir. Yani burnumuzdan beynimize giren ikazcıyı manalandırmak başka duyularımıza oranla daha zordur ve biz eksik modülleri bir biçimde doldurmak zorunda kalırız. Öbür duyular ile koku duyusu içindeki farklılık koku duyusunun şuurlu bir farkındalık olmaksızın organizmanın otomatik davranış prosedürleri geliştirmesine niye olmaktadır. Bu dolaysız ilişkiler kokunun duygusal ağırlı içeren bir bağlamda deneyimlendiğinde koku ile olay içindeki temasın daha kuvvetli bulunmasına ve koku bir daha deneyimlendiğinde ağır hislerin ortaya çıkmasına niye olmaktadır. Buradan da kokuların çeşitli anıları bellekten geri getirdiği üzere bir fikir çıkar. İşte bu doğrudur. Kokular nitekim de maruz kalındığında daha evvel şartlandığı birtakım anıları bellekten geri getirebilir. Kokuların bu özelliğini daha teknik bir biçimde izah etmek gerekirse otobiyografik bellekten geri getirmede kokuların fonksiyonel bir uyarıcı olduğunu .Hatta yetişkin bir bireyin 6-10 yaştaki anılarını dahi geri getirebildiği bir gerçektir. Bilhassa duygusal olarak olumlu anıları geri getirmede kokular görsel bir uyarandan bile daha fonksiyonel olabilir. Daniels ve Vermetten’in (2016) yapmış olduğu bir derlemede kokuların duygusal bağlamda hayli âlâ bir bellekten geri getirme aracı olduğundan kelam edilmektedir. Özetle “Bu koku bana bir şeyleri anımsatıyor.” söylemi yanlış değildir. Bilhassa de anıların duygusal kısımlarından kelam ediyorsak… Algıların oluşturduğu romanın son cildinde vakit ve yer iki tarafın bir ortaya gelişiyle; hafızanın,alışkanlığın değiştirilmesiyle hezimete uğratılır.Kayıp vaktin izinde çaya batırılan madlenin yine şekillendirdiği bir dünyada geçen ve yer karşısında vaktin üstünlüğü üzerine kurgulanmıştır.Proust, kokunun ve tadın insanın zihni ile farklı temaslarının olduğunu göstererek çağdaş nörobilimde ortaya konulan ayrıntıları daha öncesinden sezmişti. Ayrıyeten bugün koku ve tat duyuları,beynin uzun vadeli bellek merkezi olan hipokampus ile direkt bağlı olduğu için onların bıraktıkları müsaade silinmez olduğu, öteki tüm duyularımızın ise talamusla ilgili olduğundan geçmişe dair ayrıntıların toplanması konusundan daha etkisiz olduğu bilinmektedir.Algılarımız sadece üç boyuta ve vakte bağlı değildir. Hafızamız biroldukca kesime ayrılmıştır. Daha az kullanılan, insanın karşısına daha az çıkan modüller, beynimizin ücra bir köşesinde kalan yalnızca hayallerimizin pusuyla nazaranbileceğimiz anıları ortaya çıkarır. Tat ve koku bir çay fincanından bir kenti dışarı çıkarabilir. Alışkanlığımız da bu durum karşısında bir şey yapamaz zira tadılmış bir gerçeğin bir daha ortaya çıkarılmasıdır bu. Öyleyse Bellek bir manada vaktin yeri sayılabilir mi?Hatırladığımız olaylar, anılar, şuurumuza gelmedilk evvel nerededir? Vakit zaman geçmişi hatırlama gereksinimi hissetmemizin sebebi ne olabilir? Bu soruya bireyin kendi geçmişini hatırlamakla sürekliliğini sağlayabilmesi, kendisine bir kimlik inşa edebilmesi, kişinin kendi varoluşuyla ilgili bir alan yaratma eforu üzere karşılıklar sunulabilir. Kayıp vaktin izinde ilerlerken, Benjamin’in tabiriyle, ‘’ Proust’ta varoluşu hafızanın buyruğuna veren Arayış’ı’’ takip ederken, istemdışı olarak ortaya çıkan bellek başat bir role sahiptir. yinedan ruhsal öğelerine indirgenebilecek, ortasında bir zihnin zuhur ettiği bir tatlıyla, ünlü madlenle başlayan arayışta Proust, hatırlama ve unutma tecrübesinin tabiatını etik bir boyutta ve estetik bir biçimde sorgulamıştır. Anımsama bir cins şuurda bir dahalenme halidir. Şu anki bir duygulanım ile geçmiş bir duygulanım içindeki benzerlik, o şuur durumunun bir dahalenmesine yol açar ve o anda yaşadığımız duygulanım şu anda yaşadığımız duygulanım tesiriyle canlanır.Belleğe bireyin kendi sürekliliğini sağlayacak bir işlev olarak bakılması durumunda onun güvenilirliğinden kelam etmek zordur. Hatırlama bir bir daha tanımlama sürecidir, geçmiş bir daha üretilir. Sartre Bulantı’da bu bir daha üretilmeyi şu biçimde anlatır: ‘’ en sıradan bir olayın serüven haline girmesi için onu anlatmaya koyulmamız gerekir ve kâfi. İnsanları aldatan da bu esasen. Kişi, kendi kıssaları ve diğerlerinin öyküleri içinde yaşar(…)’’Madlen yerini onun hakkında neler hissettiğine,kendisi açısında onun ne mana tabir ettiğine dair bir ilgiye bırakmıştır.Proust bu kekten zihnimizin yapısı, hatırlama ve unutuşun bir manada yeri olan bellek üzerine bir epey şey çıkarmıştır.kimi vakit beklenmedik bir vakitte bir objenin rastgele belleğimizi canlandırması,deneyimin kendinden öte bir biliş,algılanışa, daha derin bir idrake niye olur. Proust, rastgele bir istence bağlı olmadan birtakım anıları hatırladığında ‘’ kendini vasat,bayağı ve ölümlü hissetmediğini’’ söyler.Kişinin kendi geçmişini bir daha yapılandırması, geçmişin atıl kalmadığını gösterir. Bellek de bu sebeple hep faal yani canlıdır.